Μπαίνοντας στη δεκαετία του 1930 νέες παράμετροι έκαναν την εμφάνισή τους: α) Η άνοδος του ναζισμού στη Γερμανία και η διαπίστωση ότι ένας δεύτερος ιμπεριαλιστικός πόλεμος ήταν αναπόφευκτος. β) Η αποκάλυψη της δράσης εθνικιστικών-φασιστικών οργανώσεων στην Ουκρανία, συμπεριλαμβανομένης της Ουκρανικής Στρατιωτικής Οργάνωσης (UVO) και της Οργάνωσης των Ουκρανών Εθνικιστών (OUN). Πρόκειται για οργανώσεις, οι οποίες κατά την διάρκεια του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου αποτέλεσαν την μαγιά της ουκρανικής ‘πέμπτης φάλαγγας’ που συνεργάστηκε με τους φασίστες εισβολείς. Πρόκειται για οργανώσεις, που ακόμα και η κοινωνία των Εθνών (πρόδρομος του ΟΗΕ) χαρακτήρισε «τρομοκρατικές».[i]
Τα προβλήματα αυτά αναζητούσαν λύσεις σε μια περίοδο που η ταξική πάλη στην ΕΣΣΔ λάμβανε νέες μορφές. Όπως χαρακτηριστικά τόνισε ένας Ουκρανός αντεπαναστάτης, μετά την ήττα της αντίδρασης στη μάχη της κολεκτιβοποίησης «προτιμήθηκε ένα σύστημα παθητικής αντίστασης, το οποίο στόχευε σε μια συστηματική παρακώλυση του προγραμματισμού των Μπολσεβίκων». Δηλαδή σαμποτάζ, το οποίο σύντομα επεκτάθηκε από την τους αγρούς στα εργοστάσια.[ii]
Πολλοί πάλι ισχυρίζονται ότι κάτι τέτοιο δεν συνέβη ποτέ. Πως δεν ήταν παρά ένα πρόσχημα για τα όσα επακολούθησαν. Όμως, σοβιετικές εκθέσεις και αρχειακά ντοκουμέντα της εποχής σκιαγραφούν μια τελείως διαφορετική εικόνα. Υλικά της ίδιας της ΚΕ του Κόμματος των Μπολσεβίκων (Μάρτης-Φλεβάρης 1937) αναφέρουν: «Η βαριά βιομηχανία, όπως και οι σιδηροδρομικές μεταφορές, χαίρουν της ιδιαίτερης προσοχής των δολιοφθορέων…Και είναι κατανοητό. Είναι τα πιο σημαντικά, τα αποφασιστικά στοιχεία όλης μας της οικοδόμησης. Είναι η βάση της σοσιαλιστικής μας ανόδου και ανάπτυξης. Γι’ αυτό ο εχθρός δίνει ιδιαίτερη προσοχή στη πάλη για την αποδιοργάνωση των κλάδων και των επιχειρήσεων της βαριάς βιομηχανίας…» Καταλήγει δε με την αναγκαιότητα να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα των δολιοφθορών όσο το δυνατόν γρηγορότερα ενόψει και του επερχόμενου πολέμου: «πρέπει να βιαστούμε να ολοκληρώσουμε αυτό το έργο πριν την αρχή αυτών των μαχών».[iii]
Πως φτάσαμε στις διώξεις της περιόδου 1937-1939; Η Αμερικανίδα ανταποκρίτρια των Moscow Times, A. L. Strong, η οποία έζησε και κατέγραψε από κοντά τα γεγονότα έγραψε: «Ο αντισοβιετικός Τύπος έχει μια εύκολη απάντηση. Ισχυρίζεται πως ο σοσιαλισμός είναι από την φύση του ‘ολοκληρωτικός και αδίστακτος’. Κανείς ο οποίος γνωρίζει τη δυναμικότητα των σοβιετικών ανθρώπων τα τελευταία χρόνια και το πάθος τους για αυτό που αποκαλούν την ‘δική τους ελευθερία’ αποδέχεται μια τέτοια άποψη.»[iv]
Σε γενικές γραμμές, η διαστρέβλωση της ιστορικής πραγματικότητας γύρω από τις διώξεις πραγματοποιήθηκε σε δύο κυρίως άξονες: α) τον χαρακτήρα των διώξεων και β) την έκτασή τους. Συχνά ακούμε για τα «εφτασφράγιστα αρχεία» της Σοβιετικής Ένωσης, που τώρα δήθεν φωτίζουν προηγουμένως αθέατες πλευρές της σοβιετικής Ιστορίας, και άλλα πολλά. Τίποτε από όλα αυτά δεν είναι αληθές. Τα Κρατικά Αρχεία της ΕΣΣΔ είναι προσβάσιμα από τις αρχές τις δεκαετίας του 1990 και έχουν ερευνηθεί εκτενώς. Τα διεθνή ακαδημαϊκά έντυπα βρίθουν στη κυριολεξία από πληθώρα μελετών πάνω σε πτυχές του σοβιετικού παρελθόντος.
Αντίστοιχα, τα αρχειακά δεδομένα για τις διώξεις έχουν ερευνηθεί και έχουν αναπαραχθεί από το 1993 κιόλας σε πολλά επιστημονικά περιοδικά της Δύσης, όπως το Αμερικανικό Historical Review ή το L’ Historie του Εθνικού Κέντρου Επιστημονικής Έρευνας της Γαλλίας. Τα δεδομένα αυτά προσφέρουν μια σειρά ακράδαντων στοιχείων που αποδομούν από τα θεμέλιά τους τις διάφορες «θεωρίες» περί εθνοκάθαρσης των μειονοτήτων στην ΕΣΣΔ[v]. Συγκεκριμένα, η έρευνα αυτή κατέληξε συμπερασματικά πως η λεγόμενη «περίοδος της τρομοκρατίας» (αναφέρονται στην περίοδο 1936-1940) «στόχευε κυρίως στις ελίτ παρά στις εθνικές ομάδες αυτές καθαυτές.» Επηρέασε δηλαδή μέλη εθνοτήτων τα οποία ανήκαν στη διοικητική και οικονομική ελίτ (και τα οποία αντιμετώπιζαν κατηγορίες διαφθοράς, κατάχρησης εξουσίας, κλπ.), λόγω της θέσης που κατείχαν και όχι εξαιτίας της καταγωγής τους. Ιδιαίτερα για «τους λαούς του Καυκάσου», τα αρχειακά ευρήματα αποδεικνύουν πως «ως εθνικές ομάδες επηρεάστηκαν λιγότερο συγκριτικά κατά το 1937-1938».[vi]
Τα ποσοτικά και ποιοτικά στοιχεία που προκύπτουν από τα Σοβιετικά Κρατικά Αρχεία, επιβεβαιώνονται ειδικά με τους Έλληνες από τα αντίστοιχα ελληνικά. Συγκεκριμένα, τα αρχεία του ελληνικού Υπουργείου των Εξωτερικών (φάκελος 143/β του 1939) κάνουν λόγο για 2.177 συλληφθέντες ως το 1939 (και όχι δεκάδες χιλιάδες όπως ισχυρίζονται ορισμένοι), εκ των οποίων μόλις οι 86 αντιμετώπιζαν κατηγορίες επί παραβάσει του άρθρου 58 για αντεπαναστατική δράση. Η πλέον συνήθης κατηγορία που προκύπτει επανειλημμένα στις αιτήσεις των ίδιων των ομογενών στη Πρεσβεία της Μόσχας, αφορούσε την παράνομη κατοχή και διακίνηση συναλλάγματος, καθώς και το μαύρο εμπόριο.
Υπήρχαν και Έλληνες που πολέμησαν στην αντίπερα όχθη της ταξικής πάλης; Η απάντηση είναι και πάλι ναι. Είναι χαρακτηριστική η αίτηση του Αλέξιου Ελευθεριάδη προς τις προξενικές αρχές (22 Σεπτεμβρίου 1935), που αναφέρει συγκεκριμένα: «Πλην εάν εγώ απηλλάγην εκ των δεινών της Κομμουνιστικής Ρωσίας υπάρχουν εκεί οικογένειαι υποφέρουσι τα πάνδεινα διότι είναι εχθροί του Κομμουνιστικού καθεστώτος. Οι άνθρωποι ούτοι υπό την ηγεσία μου κατ’ επενάληψιν εξεγερθέντες τα έτη 1929 και ιδίως κατά τα έτη 1931-1932 έστρεψαν τα όπλα κατά των κομμουνιστών, πλην όμως δεν είχον την τύχην να ιδούν τας προσπάθειάς των ευδοκιμούσας…»[vii]
Έγιναν αυθαιρεσίες, λάθη και υπερβολές σε αυτή τη μάχη; Η απάντηση είναι πως ναι, έγιναν. Γι’ αυτό και ένα χρόνο περίπου μετά την έναρξη των επιχειρήσεων η ΚΕ του Κόμματος των Μπολσεβίκων εξέδωσε απόφαση, στην οποία κατήγγειλε τα φαινόμενα κατάχρησης εξουσίας και τις αυθαιρεσίες μερίδας των οργάνων του Λαϊκού Επιτροπάτου Εσωτερικών, τονίζοντας μεταξύ άλλων πως «προσπάθησαν με όλα τα μέσα να περιπλέξουν το προανακριτικό έργο…παρερμήνευαν εσκεμμένα τους σοβιετικούς νόμους, προέβαιναν σε μαζικές και αστήριχτες συλλήψεις.» Κατέληγε δε ως εξής: Το Συμβούλιο των Επιτρόπων του Λαού και η ΚΕ του ΚΚ(μπ) προειδοποιούν όλους τους υπαλλήλους του ΛΕΕ και της δικαιοσύνης, ότι για την παραμικρή παραβίαση των σοβιετικών νόμων και οδηγιών του Κόμματος και της Κυβέρνησης, κάθε υπάλληλος, αδιακρίτως, θα γίνει αντικείμενο αυστηρής ποινικής δίωξης.» Απαγόρευσε επίσης κάθε μαζική σύλληψη και εκτοπισμό. Αξίζει να σημειωθεί ότι πολλοί βρέθηκαν ένοχοι και τιμωρήθηκαν. Ο ίδιος ο επικεφαλής της NKVD δικάστηκε για τις ευθύνες του και καταδικάστηκε στην υψίστη των ποινών.[viii]
Ήταν αυτά τα μέτρα αναγκαία; Η A. L. Strong, έγραψε σχετικά: «…Ο συντάκτης μου, όταν διαμαρτυρήθηκα για την σύλληψη τριών υπαλλήλων της εφημερίδας μας, μου έκανε μια ακόμα πιο αφοπλιστική δήλωση ως προς το λόγο γιατί ο σοβιετικός λαός δεν αντιδρούσε [για το κύμα συλλήψεων].
‘Γιατί δεν βλέπεις την βασική εικόνα; Οι κορυφαίοι μας οικονομολόγοι πιστεύουν ότι ο κόσμος θα έρθει στο χείλος του γκρεμού το 1939. Η μεγαλύτερη μάχη που γνώρισε ποτέ η ανθρωπότητα πλησιάζει. Η μάχη αυτή θα καθορίσει αν η ανθρωπότητα θα κατρακυλήσει πίσω στον μεσαίωνα της δουλείας και του πολέμου, ή αν η ανθρωπότητα θα νικήσει δημιουργώντας έναν καλύτερο κόσμο…Ολόκληροι πολιτισμοί κατέρρευσαν στο παρελθόν. Ποιο είναι το καθήκον μας μπροστά στην επερχόμενη παγκόσμια κρίση; Πρέπει να είμαστε σε θέση να την αντιμετωπίσουμε όσο το δυνατόν πιο δυνατοί, με όσο το δυνατόν περισσότερη σοφία και σύνεση, με όσο το δυνατόν περισσότερους υγιείς ανθρώπους και όσο το δυνατόν λιγότερους δολιοφθορείς.»[ix]
Ο Αμερικανός Πρέσβης στην Μόσχα υπήρξε επίσης κατηγορηματικός: «Η κάθαρση [της περιόδου 1936-1939]», τόνισε στη βιογραφία του, «καθάρισε την χώρα και την εξασφάλισε από την προδοσία.»[x]
Πράγματι, η Σοβιετική Ένωση ήταν η μόνη δύναμη που στάθηκε όρθια στην επέλαση του φασισμού στην Ευρώπη, όταν οι υπόλοιπες χώρες (όπως η Γαλλία) παραδίδονταν η μία μετά την άλλη σε διάστημα μόλις λίγων εβδομάδων. Το γεγονός αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στα όσα είχαν προηγηθεί την αμέσως προηγούμενη περίοδο. Αυτό τείνουν να το ξεχνούν εκείνοι που σήμερα σπεύδουν αβίαστα να κατακρίνουν αυτό το ομολογουμένως κρίσιμο, όχι μόνο για την ΕΣΣΔ αλλά και για την ανθρωπότητα γενικότερα, κεφάλαιο της Ιστορίας. Ενδεχομένως βέβαια να υπάρχουν και ορισμένοι που θα επιθυμούσαν διαφορετική εξέλιξη των γεγονότων, τα οποία οδήγησαν στη συντριβή του φασισμού…
Οι οποιεσδήποτε ενέργειες από πλευράς Σοβιετικού κράτους είχαν συγκεκριμένα αίτια και σκοπούς, που καθορίζονταν από τον χαρακτήρα και την όξυνση της ταξικής πάλης στις δοσμένες ιστορικές συνθήκες, την άνοδο του φασισμού και την απειλή του πολέμου. Αποτελεί λίαν υποτιμητικό, κατά την γνώμη μου, για τον ποντιακό ελληνισμό, για την πορεία και την προσφορά του στην Σοβιετική Ένωση, να ταυτίζεται τόσο ισοπεδωτικά και εξολοκλήρου με τις διώξεις του 1937-1939, όπως έχει επικρατήσει να αποτυπώνεται σε μερίδα της ιστοριογραφίας. Οι εκδοχές αυτές της Ιστορίας, απογυμνώνοντας τις μερικές εξελίξεις από το γενικότερο πλαίσιο που τις επέβαλλε –και εν πολλοίς τις καθόρισε- προσπάθησαν να στοιχειοθετήσουν μια σχεδόν μεταφυσική ανθελληνική εμμονή στην πολιτική της Σοβιετικής Πολιτείας.
Και όμως, ο ποντιακός ελληνισμός, ως εθνική κοινότητα στο σύνολό της, διέπρεψε σε όλα ανεξαιρέτως τα πεδία της ανθρώπινης δραστηριότητας, στις Τέχνες, τις Επιστήμες, τα Γράμματα, την Πολιτική, κλπ. Μορφές του σοβιετικού και παγκόσμιου πολιτισμού, όπως οι Οδυσσέας Δημητριάδης (στη Μουσική) και ο Αλέξανδρος Σγουρίδης (στο Κινηματογράφο), διέγραψαν τα πρώτα βήματα της λαμπρής τους καριέρας στην κατά τ’ άλλα «ανήσυχη» δεκαετία του 1930. Το 1939, πάνω από 1 στους 10 Έλληνες στην ΕΣΣΔ είχε ανώτατη μόρφωση.
Ο ποντιακός ελληνισμός, μετείχε ενεργά στις κοινωνικές διεργασίες, σε όλες τις περιόδους και πτυχές της σοσιαλιστικής οικοδόμησης (στην κολεκτιβοποίηση, εκβιομηχάνιση και ούτω καθεξής). Οι Έλληνες κατείχαν από τα υψηλότερα ποσοστά ένταξης στο ΚΚ και συμμετοχής στις εκλογές. Ιδιαίτερα δε οι ελληνίδες, οι οποίες απέκτησαν για πρώτη φορά ισονομία ή το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι στην ΕΣΣΔ και όχι στην Ελλάδα. Ο ποντιακός ελληνισμός απέδειξε έμπρακτα το ποιόν της σχέσης του με το σοβιετικό καθεστώς, όταν με ηρωισμό και αυταπάρνηση ρίχτηκε στα πεδία των μαχών του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, υπερασπιζόμενος την σοσιαλιστική του πατρίδα, ακόμα και με τίμημα την ίδια του την ζωή.
[i] Conquest R (1967) «Soviet Nationalities Policy in Practice» (London: Bodley Head Ltd) σελ.95.
[ii] Mazepa I (1934) «Ukraine under Bolshevik Rule», στο Slavonic Review, Γενάρης, σελ.342-343
[iii] Υλικά της Ολομέλειας της ΚΕ του ΚΚ(μπ), Φλεβάρης-Μάρτης 1937, Εισήγηση Μολότοφ, Πρωινή Συνεδρίαση, 28/2/1937
[iv] Strong A L (1957) «The Stalin Era» (New York: Mainstream Publishers) σελ.58
[v] Getty J A, Rittersporn G T, Zemskov V N (1993) «Victims of the Soviet Penal System in the pre-war Years: A First Approach on the Basis of Archival Evidence», στο «American Historical Review», τόμος 98, τεύχος 4 Οκτωβρίου
[vi] Getty J A, Rittersporn G T, Zemskov V N (1993) σελ.1028-1029
[vii] Ιστορικό και Διπλωματικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών, Φάκελος 45.5
[viii] Παρατίθεται στο Μάρτενς Λ (1997) «Μια άλλη ματιά στον Στάλιν» (Αθήνα: ΣΕ) σελ.282-283
[ix] Strong A L (1957) σελ.69
[x] Davis J E (1944) «Mission to Moscow: A Record of Confidential to the State Department, Official and Personal Correspondence, Current Diary and Journal Entries, including Notes and Comment up to October 1941» (London: Gollancz) σελ.280
Περιεχόμενα
Erodotos Weblog 
Σχολιάστε