Χρονολογικό αφιέρωμα στο Δεκέμβρη του 1944: Οι τελευταίες μέρες (31 Δεκέμβρη – 5 Γενάρη)

Ο ηρωισμός και το αγωνιστικό φρόνημα του λαϊκού κινήματος παραμένουν απτόητα έως το τέλος της μάχης

31 Δεκέμβρη: Παραμονές του νέου έτους δεν σημειώθηκαν σημαντικές πολεμικές συγκρούσεις. Σε τελετή που πραγματοποιήθηκε στο υπουργείο Εξωτερικών, ο αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός ορκίστηκε αντιβασιλέας, ενώ στη συνέχεια προέβη σε συναντήσεις με τους αρχηγούς των αστικών πολιτικών κομμάτων σχετικά με τη σύνθεση της νέας κυβέρνησης.

Η ΚΕ του ΕΑΜ απηύθυνε υπόμνημα προς τις «συμμαχικές κυβερνήσεις» της Μ. Βρετανίας, των ΗΠΑ, της Γαλλίας και της ΕΣΣΔ, εκθέτοντας την κατάσταση και ζητώντας: την έλευση στην Ελλάδα διασυμμαχικής επιτροπής, τον τερματισμό των συγκρούσεων και το σεβασμό της θέλησης του ελληνικού λαού.[1]

Η ΚΕ του ΕΛΑΣ κοινοποίησε Ημερήσια Διαταγή προς όλες τις μονάδες του ΕΛΑΣ αναγγέλλοντας το νικηφόρο τερματισμό των 8ήμερων επιχειρήσεων κατά του ΕΔΕΣ και συγχαίροντας τους μαχητές για αυτή τη νίκη.[2]

1 Γενάρη: Μετά την κατάληψη και εκκαθάριση των Ανατολικών συνοικιών, εγχώριες αστικές και βρετανικές δυνάμεις, άρχισαν να συγκεντρώνονται σε καίρια σημεία. Όλα έδειχναν πως ο εχθρός ετοιμαζόταν για επιθετικές ενέργειες μεγάλης κλίμακας, με στόχο το μέτωπο Γηροκομείο-Αμπελόκηποι ή ακόμα και την υπερφαλάγγιση των δυνάμεων του ΕΛΑΣ από Καλογρέζα-Νέα Ιωνία. Η κατάσταση διαγραφόταν ιδιαίτερα κρίσιμη. Ο ΕΛΑΣ από τη μεριά του επικεντρώθηκε στη διατήρηση ενός ελεύθερου διαδρόμου από Καματερό, Νέα Λιόσια έως Νέα Φιλαδέλφεια, σε αναμονή των πολυαναμενόμενων εκείνων ενισχύσεων που θα έρχονταν απ’ έξω και θα ανέτρεπαν την ροή των μαχών.

Σε διάγγελμά της η ΚΕ του ΕΛΑΣ τόνισε μεταξύ άλλων: «Αληθινά, ποτέ ως τώρα ο Ελληνικός Λαός δεν διεξήγαγε δικαιότερο και υψηλότερο αγώνα. Ποτέ δεν υπήρξε συνειδητότερος στον ηρωισμό και στις θυσίες του…Λογικοί πάντα και διαλλακτικοί, έτοιμοι για κάθε τίμια συνεννόηση, οι λαϊκοί αγωνιστές θα μείνουν ακλόνητοι με τα όπλα σα χέρια, έως ότου γίνει σεβαστή απ’ όλους η θέληση του Ελληνικού Λαού. Έως τότε όλοι στις επάλξεις του αγώνα! Έως τότε όλοι στα οδοφράγματα! Έως τότε καμιά υποχώρηση!»[3]

2 Γενάρη: Οι Βρετανοί εξαπέλυσαν από το πρωί σφοδρή επίθεση στην αριστερή πλευρά των γραμμών του ΕΛΑΣ (Αμπελόκηποι-Ψυχικό), μέτωπο που υπερασπιζόταν το Ανεξάρτητο Απόσπασμα. Της επίθεσης προηγήθηκαν καταιγιστικά πυρά πυροβολικού. Οι Βρετανοί κατέλαβαν το Γηροκομείο. Ο ΕΛΑΣ, με δυναμική του αντεπίθεση το ανακατέλαβε, ωστόσο, έπειτα από τις συνεχιζόμενες πιέσεις του εχθρού, αναγκάστηκε τελικά να το εγκαταλείψει. Από εκεί οι βρετανικές δυνάμεις προχώρησαν προς Τουρκοβούνια-Περδικάρη. Το Ανεξάρτητο Απόσπασμα κινδύνευε πλέον να υπερφαλαγγιστεί.

Ταυτόχρονα με την επίθεση στην περιοχή του Γηροκομείου, οι Βρετανοί ενήργησαν διείσδυση σε Νεάπολη-Εξάρχεια και Χατζηκώστα. Ο ΕΛΑΣ αντέταξε σθεναρή αντίσταση και άντεξε. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση 20 μαχητών του λόχου σπουδαστών «Λόρδος Βύρων», που παρότι περικυκλώθηκαν σε ένα σπίτι των Εξαρχείων από πολλαπλάσιες εχθρικές δυνάμεις και άρματα μάχης, συνέχισαν να πολεμούν όλο το βράδυ, για να ανοίξουν την επόμενη μέρα δρόμο μέσα από τους πολιορκητές τους και να ενωθούν με τον υπόλοιπο λόχο τους συνεχίζοντας τον αγώνα.[4] Ανάλογο ηρωισμό επέδειξαν οι ΕΛΑΣίτες υπερασπιστές των εργατικών πολυκατοικιών της λεωφόρου Αλεξάνδρας, που καθήλωσαν εκεί μια ολόκληρη Ταξιαρχία ή οι μαχητές της Ομόνοιας, που προτίμησαν να πέσουν πολεμώντας παρά να παραδοθούν. Η επίθεση προς Χατζηκώστα-Μεταξουργείο-Κεραμικό αναχαιτίστηκε επίσης με επιτυχία από τμήματα του 4^ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ.

Σκληρές μάχες έγιναν και στον Πειραιά, όπου οι Βρετανοί συνέχισαν να συγκεντρώνουν δυνάμεις για μια ταυτόχρονη διχοτομική και κυκλωτική κίνηση κατά του ΕΛΑΣ. Ενόψει της αναμενόμενης γενικευμένης επίθεσης, λαός και λαϊκός στρατός, παρά τη συσσωρευμένη κούραση, επιδόθηκαν όλο το βράδυ στην κατασκευή επιπλέον οχυρωματικών έργων.

Οι προσπάθειες διείσδυσης του ΕΛΑΣ στην Καισαριανή και το Βύρωνα προσέκρουσαν στις πυκνές φρουρές και τα άρματα μάχης που είχε αναπτύξει ο εχθρός σε όλες τις εισόδους και τις βασικές αρτηρίες των συνοικισμών.

Κατέφθασε στην Αθήνα το 54^ο Σύνταγμα Βόλου του ΕΛΑΣ, το οποίο αναπτύχθηκε ως εφεδρεία του Α’ ΣΣ στην γραμμή Ριζούπολη-Περισσός-Νέο Ηράκλειο.

3 Γενάρη: Οι περιπολίες και επιθέσεις τις βρετανικής αεροπορίας πύκνωσαν σε ασφυκτικό βαθμό. Βαλλόταν πλέον οτιδήποτε κινούνταν στους δρόμους: ποδηλάτες, πεζοί, ακόμα και νοσοκομειακά οχήματα με εμφανή χαρακτηριστικά του Ερυθρού Σταυρού. Η σύνδεση των τμημάτων του ΕΛΑΣ κατέστη ιδιαίτερα δύσκολη.

Στα μέτωπα των μαχών, η κατάσταση επιδεινώθηκε σημαντικά στο αριστερό πλευρό του ΕΛΑΣ. Ο Καπετάνιος του Α’ ΣΣ του ΕΛΑΣ Σπ. Κωτσάκης (Νέστορας) αναφέρει χαρακτηριστικά: «Ο εχθρός μετά την κατάληψη του Γηροκομείου, του Ψυχικού και των Τουρκοβουνίων, διείσδυσε από τα Τουρκοβούνια στου Γκύζη και προκάλεσε σύγχυση στις γραμμές μας. Το 5^ο Σύνταγμα μαζί με το ΙΙΙ/7, συμπτύχθηκαν στην Καλογρέζα. Το Ι/42 και το ΙΙ/42 συμπτύχθηκαν στις φυλακές Αβέρωφ κι ένα μέρος τους στην περιοχή Περδικάρη-Σχολή Ευελπίδων. Το Ι/3 της ΙΙ Ταξιαρχίας κατέχει τις θέσεις του στις φυλακές Αβέρωφ-Προσφυγικές Πολυκατοικίες…Έτσι όπως ενεργεί ο εχθρός, με τη δύναμη και τα μέσα που διαθέτει (οχυρώνει τώρα τις θέσεις που καταλαμβάνει) κι όπως έχουν τα τμήματά μας σε αριθμό, σωματική κατάσταση και οπλισμό, λίγα πράγματα μπορούμε να περιμένουμε από τις αντεπιθέσεις. Όλα τα τμήματά μας βρίσκονται…κατάκοπα, ξάγρυπνα, πληγωμένα, με λίγο ελαφρό οπλισμό και πολύ λίγα πυρομαχικά. Είναι φανερός ο κίνδυνος ο εχθρός να μας πλευροκοπήσει από τ’ αριστερά και να προωθηθεί προς Ν. Ιωνία.»[5]

Στον Πειραιά η κατάσταση ήταν επίσης κρίσιμη. Ισχυρές βρετανικές δυνάμεις επιτέθηκαν με όλα τα μέσα στην περιοχή του Νέου Φαλήρου, μετέτρεψαν σε ερείπια τα εργοστάσια «ΕΛΑΪΣ», «ΓΑΒΡΙΗΛ» και «ΚΕΡΑΜΙΚΟΥ» που υπερασπιζόταν ο ΕΛΑΣ και προωθήθηκαν στην οδό Πειραιώς μέχρι τον Κηφισσό. Σε έκθεσή της, η ΧΙΙΙ Μεραρχία του ΕΛΑΣ υπογράμμιζε: «Είναι πρόδηλον ότι ο αγών μας κατέστη άνισος. Αι δυνάμεις μας ως έμψυχον και άψυχον υλικόν φθίνουν αναντικατάσταται, εν αντιθέσει με τις εχθρικές αι οποίαι αυξάνουν…Η στρατιωτική μας γνώμη είναι ότι με τας ολίγας δυνάμεις που διαθέτομεν εις τον Πειραιά είναι αμφίβολον ότι θα αποφύγωμεν την κύκλωσιν και την κατάρρευσιν του Πειραιώς.»[6]

Το απόγευμα ορκίστηκε νέα κυβέρνηση με πρωθυπουργό το Ν. Πλαστήρα.

4 Γενάρη: Οι νυχτερινές αντεπιθέσεις του ΕΛΑΣ σε Ψυχικό, Τουρκοβούνια, Γηροκομείο, Στρατιωτικό Νοσοκομείο, Προσφυγικές Πολυκατοικίες και Φυλακές Αβέρωφ αντέκρουσαν σε καλά οχυρωμένες θέσεις και ισχυρό φράγμα πυρός. Η ΙΙ Μεραρχία, το 34^ο Σύνταγμα και τα Τάγματα Ι/8 και 5^ο Προαστίων του ΕΛΑΣ, κατάφεραν να διεισδύσουν έως την περιοχή του Γηροκομείου. Όταν ξημέρωσε όμως δέχτηκαν καταιγιστικές επιθέσεις. Κατάφεραν να κρατήσουν έως το απόγευμα. Ισχυρή επίθεση τεθωρακισμένων επέφερε ρήγμα στο σημείο επαφής του Μικτού Αποσπάσματος και της ΙΙ Ταξιαρχίας, προωθούμενο έως τον Κολωνό. Μεγάλα τμήματα του ΕΛΑΣ απειλούνταν πλέον άμεσα με κύκλωση και καταστροφή. Η κατάσταση ήταν εξίσου δραματική στον Πειραιά, όπου οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ, έπειτα από τη διείσδυση των εχθρικών δυνάμεων μέχρι την Ιερά Οδό κινδύνευαν να περικυκλωθούν. Ακολούθως, σε σύσκεψη της ΚΟΠ του ΚΚΕ με τη Διοίκηση του 6^ου Συντάγματος και της ΧΙΙΙ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ, αποφασίστηκε η εκκένωση του Πειραιά και η σύμπτυξη των δυνάμεων του ΕΛΑΣ στον Ασπρόπυργο. Ο Σταθμός Διοίκησης του Α’ ΣΣ του ΕΛΑΣ μεταφέρθηκε στη Νέα Φιλαδέλφεια.

Αξιολογώντας τις εξελίξεις στα πεδία των μαχών, η ΚΕ του ΕΛΑΣ εξέδωσε λίγο πριν τα μεσάνυχτα διαταγή για γενική σύμπτυξη προς Πεντέλη-Πάρνηθα.

5 Γενάρη: Η σύμπτυξη του ΕΛΑΣ πραγματοποιήθηκε καθ’ όλη τη διάρκεια της νύχτας έως το πρωί με απόλυτη πειθαρχία και συνοχή. Χιλιάδες άοπλοι πολίτες, μέλη των μαζικών λαϊκών οργανώσεων, του ΕΑΜ και του ΚΚΕ, ακολούθησαν τον ΕΛΑΣ σε αυτή την πορεία. Το επιτελείο του Α’ ΣΣ του ΕΛΑΣ αποχώρησε και αυτό στις 4:15 το πρωί, αφού πρώτα βεβαιώθηκε για την ομαλή υποχώρηση όλων των τμημάτων. Ορισμένες μονάδες συνέχισαν να μάχονται –σύμφωνα με το σχεδιασμό- για αντιπερισπασμό σ’ όλο το μήκος της σφήνας του ΕΛΑΣ που έφτανε έως την Ομόνοια. Όταν και οι τελευταίοι διατάχθηκαν να υποχωρήσουν «δεν ήθελαν να το πιστέψουν.»[7] Ανεβαίνοντας προς την Πάρνηθα τα υποχωρούντα τμήματα του ΕΛΑΣ Αθήνας σιγοτραγουδούσαν: «Μας επήραν την Αθήνα / Νανού νανού νανού / Μονάχα για ένα μήνα…»

Βεβαίως, με το πρώτο φως, οι τεράστιες αυτές κινήσεις μαζών δεν γινόταν να περάσουν εντελώς απαρατήρητες από τον εχθρό. Ο ΕΛΑΣ είχε ξεφύγει πια από τη λαβίδα, όμως η οπισθοφυλακή του παρέμενε εκτεθειμένη στα αεροπλάνα και τα άρματα μάχης που στάλθηκαν εσπευσμένα. Την κάλυψη της υποχώρησης του ΕΛΑΣ ανέλαβε το 54^ο Σύνταγμα Βόλου, το οποίο έφερε εις πέρας την αποστολή του με ηρωισμό και παρά τις βαρύτατες απώλειες. Έως το μεσημέρι, η απαγκίστρωση των δυνάμεων του ΕΛΑΣ από την Αθήνα είχε ολοκληρωθεί με επιτυχία στη γραμμή Μετόχι-Άη Γιώργης-Βαρυμπόμπη-Λιόπεσι-Τατόι. Ο Σταθμός Διοίκησης του Α’ ΣΣ εγκαταστάθηκε στη Δεκέλεια.

***

[1] Ελεύθερη Ελλάδα, Έκτακτη Έκδοση, 31/12/1944

[2] Ριζοσπάστης, 2/1/1945

[3] Ριζοσπάστης, 1/1/1945

[4] Ριζοσπάστης, 4/1/1945

[5] Σπύρος Α. Κωτσάκης, Δεκέμβρης του 1944 στην Αθήνα, σελ.272-273, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1986.

[6] Έκθεσις επί της εξελίξεως της Στρατιωτικής Καταστάσεως, ΣΔ ΧΙΙΙ Μεραρχίας, 3-1-1945, Ματσούκας, στο Σπύρος Α. Κωτσάκης, Δεκέμβρης του 1944 στην Αθήνα, σελ.281, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1986.

[7] Σπύρος Α. Κωτσάκης, Δεκέμβρης του 1944 στην Αθήνα, σελ.283, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1986.

Πηγή: «Δεκέμβρης του ’44: Κρίσιμη ταξική σύγκρουση», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2014 – Αναστάσης Γκίκας, «Το χρονικό του Δεκέμβρη 1944″

Χρονολογικό αφιέρωμα στο Δεκέμβρη του 1944: 29 και 30 Δεκέμβρη

«Όλοι στα Οδοφράγματα» ΕΑΜ

29 Δεκέμβρη: Η πίεση στο Ανεξάρτητο Απόσπασμα του ΕΛΑΣ στο μέτωπο Αμπελόκηποι-Γηροκομείο εντάθηκε. Το Α’ ΣΣ του ΕΛΑΣ αποφάσισε την ενίσχυσή του με το 5^ο Σύνταγμα Προαστίων. Στον Πειραιά, ο ΕΛΑΣ, δίχως πλέον εφεδρείες και με ελάχιστα πυρομαχικά, συνέχισε παρόλα αυτά να αποκρούει με επιτυχία τις επιθετικές ενέργειες των Βρετανών στη Δραπετσώνα, βελτιώνοντας μάλιστα ελαφρώς τις θέσεις του. Στο κέντρο ανακατέλαβε το μύλο Κουμουντάρου, ενώ ανέτρεψε επίθεση Χιτών στην περιοχή Ν. Φαλήρου-Μοσχάτου.

Σύμφωνα με αναφορά του Α’ ΣΣ στην ΚΕ του ΕΛΑΣ, το βράδυ της 29^ης Δεκέμβρη η δύναμη και διάταξη των ΕΛΑΣίτικων δυνάμεων από το Βοτανικό έως το Γηροκομείο είχαν ως εξής:

«α) Μικτό Απόσπασμα: Μπαρουτάδικο-Ιερά Οδός-Κων/λεως-ΣΠΑΠ σε βάθος μέχρι Ακαδημία Πλάτωνος. Δύναμη 1.050 μαχητές.

β) 4^ο Σύνταγμα: Βάθη-Μεταξουργείο-Ομόνοια. Δύναμη 800.

γ) 3^ο Σύνταγμα: Νεάπολη-Φυλακές Αβέρωφ-Λεωφ. Αλεξάνδρας (Εξάρχεια-Πευκάκια-Ομόνοια). Δύναμη 700 άνδρες.

δ) Ανεξάρτητο Απόσπασμα: Φυλακές Αβέρωφ-Αμπελόκηποι-Γηροκομείο. Δύναμη 1.100.

Σ’ αυτό πρέπει να προστεθεί και το 5^ο Σύνταγμα Προαστίων 400 μαχητών περίπου. Εφεδρεία του Σώματος: ένα Τάγμα του 7^ου κι ένας Λόχος 11^ου. Σύνολο 350 μαχητές.»[1]

Στο μέτωπο της Ηπείρου, ο ΕΛΑΣ εκτόπισε τον ΕΔΕΣ και από την Πρέβεζα. Ολόκληρη πλέον η Ήπειρος είχε ξεκαθαριστεί.

30 Δεκέμβρη: Νέα σφοδρή εχθρική επίθεση εκδηλώθηκε στην περιοχή Ταμπούρια-Δραπετσώνα. Ιδιαίτερα στο Νεκροταφείο της Αναστάσεως και το συνοικισμό της Ευγενείας, όπου η επιχείρηση πραγματοποιήθηκε ταυτόχρονα από δύο μεριές. Τα τμήματα του ΕΛΑΣ που υπερασπίζονταν την περιοχή αναγκάστηκαν σε σύμπτυξη, το βράδυ όμως αντεπιτέθηκαν ανακαταλαμβάνοντας τμήμα του συνοικισμού. Οι νέες προσπάθειες των Βρετανών να ανακτήσουν τα χαμένα εδάφη δεν καρποφόρησαν. Στα Εξάρχεια ο ΕΛΑΣ κατέλαβε την κλινική Σμπαρούνη, που είχε οχυρωθεί από τον αντίπαλο.

Το Α’ ΣΣ του ΕΛΑΣ έδωσε εντολή για την ανασύνταξη της Ι Ταξιαρχίας και του ΙΙ/34 Τάγματος Κρόνου που είχαν συμπτηχθεί στο Λιόπεσι μετά την ηρωική υποχώρηση από την Καισαριανή (σύνολο 750 άνδρες), προκειμένου να αξιοποιηθούν σε επιχειρήσεις «παρενόχλησης» του εχθρού στις Ανατολικές συνοικίες. Η ΙΙ Μεραρχία απάντησε εκθέτοντας τις αντικειμενικές δυσκολίες της ανασύνταξης ελλείψει όπλων και πυρομαχικών.

Στα άλλα μέτωπα, ο ΕΛΑΣ κατέλαβε και την Λευκάδα, αναγκάζοντας τα υπολείμματα του ΕΔΕΣ να διαφύγουν (με βρετανικά πλοία) στην Κέρκυρα.

Με σχετική του δήλωση ο βασιλιάς Γεώργιος Β’ διόρισε τον αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό αντιβασιλέα.

***

[1] Σπύρος Α. Κωτσάκης, Δεκέμβρης του 1944 στην Αθήνα, σελ.237, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1986.

Πηγή: «Δεκέμβρης του ’44: Κρίσιμη ταξική σύγκρουση», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2014 – Αναστάσης Γκίκας, «Το χρονικό του Δεκέμβρη 1944″