Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ) θεσπίστηκε, ως γνωστόν, το 1944, στο Μπρέτον Γουντς των ΗΠΑ και άρχισε να λειτουργεί το 1945, με το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Σκοπός του ήταν η εποπτεία του συστήματος σταθερών συναλλαγματικών ισοτιμιών που είχε θεσπιστεί με τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου, το οποίο είχε στόχο την αποφυγή της ανταγωνιστικής υποτίμησης των νομισμάτων, όπως αυτή που οδήγησε στους εμπορικούς πολέμους κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου.1 Όταν τα κράτη αντιμετώπιζαν κάποιο προσωρινό πρόβλημα στο ισοζύγιο πληρωμών το οποίο δημιουργούσε πιέσεις στη συναλλαγματική ισοτιμία, το ΔΝΤ παρείχε βραχυπρόθεσμα δάνεια ώστε να διατηρηθούν σταθερές οι συναλλαγματικές ισοτιμίες.
Το ΔΝΤ χρηματοδοτείται από τα κράτη-μέλη του οργανισμού (186 το 2009, με τελευταίο μέλος το Κόσσοβο) ανάλογα με το μερίδιο που υπολογίζεται ότι έχουν στη παγκόσμια οικονομία (quotas). Με βάση το ποσοστό χρηματοδότησης, κάθε κράτος έχει και το αντίστοιχο μερίδιο σε ψήφους.2 Για την Ελλάδα αντιστοιχεί το 0,38% του συνολικού προϋπολογισμού του ΔΝΤ (περίπου 1 δισ. ευρώ), για την Ε.Ε. συνολικά περίπου το 30%, για τις ΗΠΑ το 17,09%, ενώ η Κίνα έχει το 3,72%. Βάσει των συμφωνιών που διέπουν το ΔΝΤ, κάθε χώρα μπορεί να δανειστεί ετησίως το 200% των ποσών που συνεισφέρει και 600% συνολικά — σε εξαιρετικές περιπτώσεις αυτό μπορεί να παραβιαστεί, όπως στην περίοδο της παγκόσμιας κρίσης που διανύουμε (όπου η αναλογία έχει διαμορφωθεί μέχρις στιγμής στο 1 προς 10).
Με την κατάρρευση αυτού του συστήματος σταθερών συναλλαγματικών ισοτιμιών τη δεκαετία του 1970, το ΔΝΤ έμεινε σχεδόν χωρίς σκοπό. Ο ρόλος του ΔΝΤ έγινε ξανά σημαντικός τη δεκαετία του 1980, όταν κατέστη ο βασικός διεθνής φορέας για την αντιμετώπιση της κρίσης του εξωτερικού χρέους (1982: ο χρόνος εμπλοκής του ΔΝΤ στο Μεξικό).
Το ΔΝΤ δανείζει μέσω διαφόρων τυποποιημένων προγραμμάτων, εφόσον εκδηλωθεί το ενδιαφέρον από την υποψήφια χώρα. Το πιο διαδεδομένο πρόγραμμα είναι οι Συμφωνίες Υποστήριξης (Stand-By Arrangements). Έχει διάρκεια συνήθως ενός ή δύο χρόνων, αλλά μπορεί να επεκταθεί και σε τρία χρόνια, ενώ η αποπληρωμή γίνεται σε διάστημα τριών έως πέντε χρόνων. Με χαμηλά επιτόκια (τρέχοντα γύρω στο 1,5%, συν όποιο πριμ συμφωνηθεί έως 2%). Το σημαντικό χαρακτηριστικό είναι ότι η εκταμίευση του δανείου γίνεται τμηματικά υπό τον όρο (conditionality) ότι επιτυγχάνονται οι οικονομικοί στόχοι που έχουν συμφωνηθεί με βάση τις τακτικές εκθέσεις (τρίμηνες ή εξάμηνες) από ειδικό κλιμάκιο το οποίο εδρεύει στη χώρα η οποία δανείζεται.
Η ισχύς του ΔΝΤ στην επιβολή πολιτικών
Η ισχύς του ΔΝΤ προέρχεται από τον άμεσο και έμμεσο έλεγχο των οικονομιών των κρατών στα οποία εμπλέκεται, ώστε να συνεχίσει να εκταμιεύει κανονικά τα δάνεια τα οποία έχουν συμφωνηθεί.
Επιπρόσθετα αποτελεί για το χρηματοπιστωτικό σύστημα ένα κέντρο συλλογής και παροχής πληροφοριών, γεγονός το οποίο δίνει τη δυνατότητα να παράγει σήματα προς τις αγορές χρήματος για το αν μια χώρα ακολουθεί ορθές ή όχι πολιτικές. Παρέχοντας βραχυπρόθεσμη ρευστότητα, το ΔΝΤ εγγυάται, μέσω των οικονομικών προγραμμάτων που συμφωνούνται, την επιστροφή της χώρας στις αγορές χρήματος. Μπορεί να παίξει τον ρόλο ενός συντονιστή του διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος και των πολιτικών που ασκούνται, παρέχοντας κατάλληλες τεχνικές συμβουλές για τις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις που «απαιτούνται». Τα προηγούμενα του δίνουν τη δυνατότητα ανάληψης πρωτοβουλιών μεσολάβησης των αγορών χρήματος με μια χώρα. Αναδεικνύεται δηλαδή σε ένα σημαντικό διεθνή θεσμό επιτήρησης των οικονομικών πολιτικών, ο οποίος έχει μια σχετική ισχύ να επιβάλλει, κάτω από κατάλληλες συνθήκες, την πειθάρχηση των οικονομιών των χωρών σε ένα υπόδειγμα.
Ωστόσο, αυτή η ισχύς εκδηλώνεται άμεσα όταν μια χώρα προσφύγει στο ΔΝΤ. Επομένως, το ερώτημα «ποιος επιβάλλει τις πολιτικές που τυπικά συμφωνούνται με το ΔΝΤ» γίνεται εύλογο, ειδικά αν σκεφτούμε ότι οι «παρτιζάνοι» των νεοφιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων γνωρίζουν ότι μια δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση πολλές φορές αδυνατεί να προχωρήσει στις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις.3 Με άλλα λόγια, η παρουσία του ΔΝΤ επιτρέπει στους ιθύνοντες να κάνουν ό,τι θα εύχονταν να κάνουν αλλά όμως είναι ανίσχυροι: μπορείς εύκολα να απορρίψεις την κυβέρνηση της χώρας σου αλλά δεν μπορείς το ίδιο εύκολα να απορρίψεις το ΔΝΤ, εφόσον η θέση του στο διεθνές χρηματοπιστωτικό σύστημα θέτει ως πιθανό διακύβευμα τη διεθνή απομόνωση της χώρας. Πρέπει να εκτιμήσουμε το γεγονός ότι η κυβέρνηση Παπανδρέου ακολουθεί και αναγγέλλει πολιτικές τύπου ΔΝΤ χωρίς να έχει προσφύγει σε αυτό.
Τα αποτελέσματα των οικονομικών πολιτικών του ΔΝΤ
Οι παρεμβάσεις του ΔΝΤ τα τελευταία δέκα χρόνια έχουν υποστεί κριτική όχι μόνο για την κοινωνικά άδικη στόχευση προς τους μισθωτούς και τους συνταξιούχους ως υπευθύνων να πληρώσουν την οικοδόμηση εμπιστοσύνης των αγορών στην αποπληρωμή του χρέους, αλλά επίσης και ως «αποτυχημένες» σε σχέση με την αποτελεσματικότητά που έχουν. Θυμίζουμε ότι η παρέμβαση του ΔΝΤ στην κρίση της Ασίας το 1997 συνέβαλε ώστε να μετατραπεί η κρίση σε παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση· και σημειώνουμε ότι η Μαλαισία, η οποία δεν αποδέχτηκε τη βοήθεια του ΔΝΤ ακολουθώντας κάποιες ανορθόδοξες για το ΔΝΤ οικονομικές πολιτικές, ήταν η πρώτη χώρα που ξεπέρασε την κρίση.
Στις πολιτικές του ΔΝΤ που συμφώνησε η κυβέρνηση της Αργεντινής το διάστημα 1998-2001 οφείλεται η κατάρρευση της οικονομίας της (μείωση 22% του ΑΕΠ μεταξύ 1998-2002), ενώ οι ανορθόδοξες πολιτικές (με αρκετά ισχυρή τη στήριξη, το πρώτο διάστημα, της εσωτερικής ζήτησης με παράλληλη αδιαφορία για τον πληθωρισμό) μετά το 2002 οδήγησαν σε αξιοσημείωτη βελτίωση της οικονομίας της Αργεντινής.
Με δεδομένο ότι οι προβλέψεις του ΔΝΤ παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση πολιτικών και στη στάση των αγορών χρήματος, άξια προσοχής είναι η πολύ σημαντική και συστηματική υποεκτίμηση της ύφεσης που προκαλούν οι οικονομικές πολιτικές λιτότητας που προωθεί (ειδικά αν η χώρα ακολουθεί τις συμβουλές του). Για παράδειγμα, στην Αργεντινή από το 1999 έως το 2001 που ακολουθούνταν οι πολιτικές του, το ΔΝΤ προέβλεπε ρυθμούς μεγέθυνσης 1,5, 3,7, και 2,6 για κάθε έτος ενώ οι πραγματικοί ρυθμοί αποδείχθηκαν -0,8, -4,4, -10,9 αντίστοιχα. Τα χρόνια που ακολούθησαν την εξέγερση και την αλλαγή οικονομικής πολιτικής σε ανορθόδοξη και μη επιθυμητή, οι προβλέψεις ήταν αντίστροφα υποεκτιμημένες: για το 2002 προβλεπόταν 1, έναντι πραγματικού ρυθμού 8,8.
Λετονία: πτώση 18% σε ένα χρόνο
Κλείνοντας, θα περιοριστούμε να εξετάσουμε πιο αναλυτικά την περίπτωση της Λετονίας. Η παρέμβαση του ΔΝΤ στη χώρα συνδέεται με μια πτώση της οικονομικής δραστηριότητας κατά 18% σε ένα χρόνο. Από μόνο του το μέγεθος συνιστά μέγιστη πολιτική αποτυχία, χωρίς να αναφέρουμε την αύξηση της ανεργίας από 6,2% το 2007 σε 22% τον Δεκέμβρη του 2009, επειδή πρόκειται για από τις μεγαλύτερες μειώσεις στη σύγχρονη ιστορία. Τα αποτελέσματα αυτά προήλθαν από τον στόχο μείωσης του ελλείμματος του κρατικού προϋπολογισμού από 8 σε 3% μέχρι το 2012 σε συνθήκες κρίσης, και σε αυτήν την περίπτωση η αρχική υποεκτίμηση των αποτελεσμάτων συμπληρώθηκε με μια «στερνή γνώση». Στα μέτρα που χρησιμοποιήθηκαν περιλαμβάνονταν μειώσεις μισθών κατά 20% και συντάξεων κατά 10%. Απολύθηκαν 6.000 δημόσιοι υπάλληλοι (υπολογίζεται ότι σωρευτικά θα χάσει τη δουλειά του ένα ποσοστό δημοσίων υπαλλήλων γύρω στο 20-30%). Επίσης, η συμφωνία περιελάμβανε κλείσιμο σχολείων, απολύσεις δασκάλων και κλείσιμο νοσοκομείων ώστε να μειωθούν οι δαπάνες. Όπως παραδέχεται και το ΔΝΤ στην τελευταία του έκθεση, «οι αποταμιεύσεις προέρχονται από πτώση της ποιότητας ή της έκτασης παροχής δημόσιων υπηρεσιών» (2010/03, IMF Country Report No. 10/65: 6).
Αυτές οι πολιτικές προφανώς, όπως παραδέχεται και το ΔΝΤ, έχουν μειώσει την εσωτερική ζήτηση και την καταναλωτική δαπάνη, οι τράπεζες συνεχίζουν να συστέλλουν την πίστη και οι προοπτικές μεγέθυνσης εξαρτώνται από την ανάκαμψη τη παγκόσμιας ζήτησης που θα «τραβήξει» κάποιον εξαγωγικό τομέα της οικονομίας.
Με βάση τα προηγούμενα προβάλλει εύλογος –παρά τις συμβουλές της Παγκόσμιας Τράπεζας– ο έπαινος του ΔΝΤ στις προσπάθειες της κυβέρνησης να μην επεκτείνει τα προγράμματα ενάντια στη φτώχεια που αυξάνεται με γοργούς ρυθμούς μετά την κρίση (2010/03, IMF Country Report No. 10/65 :14-5).
1. Όταν ένα κράτος υποτιμά το νόμισμά του, οι εισαγωγές του γίνονται ακριβότερες και οι εξαγωγές του λιγότερο ακριβές για τους ξένους. Οι χώρες με ελλείμματα στο ισοζύγιο πληρωμών (δηλαδή όταν εκρέει περισσότερο χρήμα από τη χώρα σε σχέση με αυτό που εισρέει) τείνουν προς την υποτίμηση του νομίσματός τους, ώστε να αυξηθούν τα έσοδά τους από τις εξαγωγές.
2. Στο πλαίσιο της συζήτησης για τη μεταρρύθμιση της αρχιτεκτονικής του διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος έχουν τεθεί: α) η αλλαγή των ποσοστών ώστε να υπάρχει βελτιωμένη αντιπροσώπευση σημαντικών οικονομιών όπως της Βραζιλίας ή της Κίνας, β) να αναλάβει το ΔΝΤ τον ρόλο ενός κεντρικού τραπεζίτη, ο οποίος θα εκδίδει ένα παγκόσμιο νόμισμα για να μην επηρεάζουν το διεθνές εμπόριο οι μεγάλες διακυμάνσεις των ισοτιμιών των νομισμάτων, γ) το ΔΝΤ να παίξει τον ρόλο ενός δανειστή ύστατης προσφυγής χωρίς όρους που εξαρτούν την εκταμίευση της χρηματοδότησης από την υλοποίηση στόχων οικονομικής πολιτικής.
3. Αποκαλυπτικό για τις παρτιζάνικες τακτικές στις οποίες εμπλέκονται οι ιππότες των μεταρρυθμίσεων είναι το βιβλίο της Έλενας Παναρίτη, βουλευτού Επικρατείας του ΠΑΣΟΚ, Ευημερία δίχως όρια, Λιβάνης, Αθήνα 2009.
Ο Σπύρος Λαπατσιώρας διδάσκει οικονομικά στο Πανεπιστήμιο Κρήτης
Erodotos Weblog 