«Οι Έλληνες στη διαδικασία οικοδόμησης του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ», Μέρος Η: Μετά τον Πόλεμο-Για τις μετεγκαταστάσεις («εξορίες») του 1949

Ο γνωστός Βρετανός ιστορικός Eric Hobsbawm (μέλος της Βρετανικής και Αμερικανικής Ακαδημίας Επιστημών και Τεχνών) έγραψε σχετικά με το περιεχόμενο και την σημασία της νίκης των σοβιετικών λαών επί των δυνάμεων του Άξονα: «Η νίκη της Σοβιετικής Ένωσης ενάντια στον Χίτλερ υπήρξε το επίτευγμα ενός καθεστώτος που οικοδομήθηκε εκεί με την Οκτωβριανή Επανάσταση…Χωρίς αυτή [την νίκη] ο Δυτικός κόσμος σήμερα θα αποτελούσε κατά πάσα πιθανότητα ένα σύνολο διαφόρων τύπων απολυταρχικών και φασιστικών καθεστώτων…»[i] Μια νίκη που επετεύχθη με τεράστιο ανθρώπινο και υλικό κόστος για την Σοβιετική Ένωση.

Ωστόσο, η πορεία της ανοικοδόμησης ήταν εντυπωσιακή. Πραγματικά αποκαλυπτική είναι η απόρρητος έκθεση για τις πρόσφατα απελευθερωθείσες περιοχές της ΕΣΣΔ, η οποία κατετέθη προς ενημέρωση της ελληνικής Κυβέρνησης στο Κάιρο στα μέσα του 1944 και αναφέρει: «Η Σοβιετική Κυβέρνησις δεν παραλείπει να καταβάλλει την δέουσαν μέριμναν όχι μόνον δια τον επαρκή επισιτισμόν και τας υγειονομικάς συνθήκας του ηρωικού τούτου πληθυσμού άλλα και δια την ικανοποίησιν και των πνευματικών ακόμη αναγκών τούτου. Λειτουργούσιν ήδη σχολεία, βιβλιοθήκαι, θέατρα, κλπ.

Όταν ανοικοδομηθούν τα εργοστάσια και αρχίσουν λειτουργούντα, τότε θα αρχίσει η ανοικοδόμησις των οικιών των κατοίκων. Δέον να σημειωθεί όμως ότι αι καταστραφείσαι πόλεις θ’ανοικοδομηθούν συμφώνως προς νεωστί εκπεπονημένα σχέδια, με ευρείας δενδροφύτους λεωφόρους, κήπους και εν γένει με όλας τας απαιτήσεις της τελευταίας πολεοδομικής επιστήμης…

…τόσον εις την ανοικοδόμησιν της βιομηχανίας όσον και εις την ανασυγκρότησιν των γεωργικών περιφερειών, μεγάλον ρόλον παίζει το κομμουνιστικόν κόμμα του οποίου πολλά μέλη δια του ενθουσιασμού και του φανατισμού των, μεταδίδουσι εις τους πληθυσμούς την πίστιν ότι η ταχυτέρα ανόρθωσις των ερειπίων θα συντελέσει εις την βελτίωσιν του μέλλοντός των.»[ii]

οικοδόμηση του υδροηλεκτρικού σταθμού στο χωριό Χαντό. Ο πρόεδρος του κολχόζ Στέφανος Σωτήροβ μαζί με τον πολιτικό μηχανικό της περιοχής, 1952 (Αρχείο Ελληνισμού Μαύρης Θάλασσας)

Την παραπάνω εικόνα συμπληρώνει η μαρτυρία ενός Ποντίου που έζησε από πρώτο χέρι την προσπάθεια της μεταπολεμικής ανοικοδόμησης: «Ακούστε, η Σοβιετική Ένωση προσπαθώντας κατά τα πρώτα της βήματα μετά την Επανάσταση και τον Εμφύλιο να σταθεί στα πόδια της, πέρασε πραγματικά δύσκολα χρόνια. Και εκεί που πήγαινε να ορθοποδήσει ήρθε και η καταστροφή του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Δεν μπορείτε να αναλογιστείτε το μέγεθος της καταστροφής. Όμως υπήρχε πειθαρχία…Όχι ότι ο κόσμος φοβότανε. Αυτό είναι ψέμα. Ήταν συνειδητή η πειθαρχία. Υπήρχαν βέβαια και οι τυχοδιώκτες, αλλά στην πλειοψηφία τους ήταν συνειδητοί: με την ψυχή τους! Πηγαίνανε στη δουλειά και κανένας δεν αργούσε. Η δουλειά προχωρούσε και οι άνθρωποι τραγουδούσανε δουλεύοντας. Ναι, ήταν δύσκολα. Αλλά εμείς βλέπαμε: όταν μια πόλη ήταν κατεστραμμένη, εμείς την στήναμε με τον ενθουσιασμό και με την αγάπη για την πατρίδα. Τους έβλεπα και απορούσα: όταν πηγαίνανε στη δουλειά, όλοι είχανε χαμόγελο στο πρόσωπο…»[iii]

Στον αγώνα του σοβιετικού λαού για αύξηση της παραγωγής στα πλαίσια της μεταπολεμικής ανοικοδόμησης διακρίθηκαν πολλοί Ελληνοπόντιοι. Στοιχεία από τα Κρατικά Αρχεία της Δημοκρατίας της Ατζαρίας, για παράδειγμα, μαρτυρούν πως το 1948 τιμήθηκαν στο ελληνοποντιακό χωριό Ντάγκβα (κοντά στο Βατούμ) 12 κολχόζνικοι αγρότες. Με διάταγμα του Ανωτάτου Σοβιέτ της ΕΣΣΔ «Για την πλούσια συγκομιδή εσπεριδοειδών και τσαγιού» τους απενεμήθη το παράσημο του «Ήρωα της Σοσιαλιστικής Εργασίας». Επίσης τιμήθηκαν με το παράσημο του Λένιν τρεις κολχόζνικοι αγρότες (πρόκειται για τους: Νικόλαο Κ. Νεανιάδη, Αλκιβιάδη Ι. Συμβουλίδη και Αρίστο Ζ. Στεφανίδη). Συνολικά μέχρι το 1950, είχαν απονεμηθεί 126 μετάλλια και παράσημα της ΕΣΣΔ σε κολχόζνικους αγρότες του χωριού Ντάγκβα της Ατζαρίας, καθιστώντας το ένα από τα πρωτοπόρα χωριά στην μάχη της παραγωγής κατά την μεταπολεμική περίοδο.[iv]

Ωστόσο, το 1949, μια μερίδα των ελληνικών πληθυσμών που κατοικούσαν στις συνοριακές περιοχές της Σοβιετικής Ένωσης μετεγκαταστάθηκε στις Δημοκρατίες του Καζακστάν και του Ουζμπεκιστάν. Και δεν ήταν οι μόνοι. Ορισμένοι αποδίδουν την κίνηση αυτή στη γνωστή μεταφυσική σχεδόν καταδιωκτική μανία του σοβιετικού κράτους. Όμως, για άλλη μια φορά αποκόπτουν την αιτία από το αποτέλεσμα διαστρεβλώνοντας κατά το δοκούν το περιεχόμενό του. Πως φτάσαμε λοιπόν στις μετεγκαταστάσεις του 1949;

Δεν είναι κρυφό το γεγονός ότι αμέσως μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η ανθρωπότητα βρέθηκε αντιμέτωπη με το ενδεχόμενο ενός Γ’ Παγκοσμίου. Σήμερα, μετά και την αποχαρακτήριση των σχετικών διπλωματικών εγγράφων των ΗΠΑ είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε π.χ. για τα σχέδια Μπρόιλερ και Όφτελκ, που περιελάμβαναν μεταξύ άλλων τον βομβαρδισμό της ΕΣΣΔ με πυρηνικά όπλα. Ήδη από το 1947 η σοβιετική κυβέρνηση έκανε λόγο για «έναν προληπτικό πόλεμο κατά της ΕΣΣΔ» που βρισκόταν στα σκαριά. Παράλληλα, κατά μήκος των συνόρων της χώρας δρούσαν μέχρι και τη δεκαετία του 1960 διάφορες ένοπλες αντισοβιετικές ομάδες, στη πλειοψηφία τους πρώην συνεργάτες των Ναζί που παρέμειναν στα μετόπισθεν μετά την ήττα των τελευταίων. Συγκεκριμένα έγγραφα του Αμερικανικού State Department και του Βρετανικού Foreign Office προέβλεπαν την αξιοποίηση αυτών των ομάδων σε περίπτωση γενικής επίθεσης κατά της ΕΣΣΔ. Γι’ αυτό και η σοβιετική κυβέρνηση αποφάσισε την απομάκρυνση από τις περιοχές αυτές όλων των ξένων υπηκόων, όλων εκείνων δηλαδή που σε περίπτωση πολέμου δεν θα έπαιρναν όπλο για την υπεράσπιση της σοβιετικής πατρίδας.

Υπερβολές, μπορεί να πει κάποιος. Και όμως, τα ίδια τα κρατικά αρχεία των ΗΠΑ κάνουν λόγο το 1958, για έλλειψη πλέον της δυνατότητας να βρουν «πατήματα» στις περιοχές αυτές σε περίπτωση πολέμου. Και αυτό λόγω των δραστικών μέτρων που ελήφθησαν την αμέσως προηγούμενη περίοδο.[v]

Πρόβα ορχήστρας παιδικού ρωσικού σχολείου στην Αλμά-Ατά του Καζακστάν, Διευθυντής ο Ν. Τιφτικίδης, διακεκριμένος Έλληνας μουσικός, 1956. Μετεγκαταστάθηκε («διώχθηκε» σύμφωνα με την επικρατούσα ιστοριογραφία) δύο φορές, το 1942 και το 1949. Παρόλα αυτά, το 1952, ο «διωκόμενος» Τιφτικίδης τελείωσε με άριστα την Ιστορική-Θεωρητική Σχολή της Αλμά-Ατά, ενώ υπήρξε καθηγητής στη μουσική σχολή της πόλης από το 1950. (Αρχείο Ελληνισμού Μαύρης Θάλασσας)

Πόσοι λοιπόν μετεγκαταστάθηκαν; Κάποιοι κάνουν λόγο ακόμα και για εκατοντάδες χιλιάδες. Τα αρχεία του ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών ωστόσο μιλούν για 17.000, ενώ τα σοβιετικά για 10-35.000. Βεβαίως, η όλη διαδικασία δεν ήταν εύκολη. Όμως, για τα διαθέσιμα μέσα της εποχής (ας μη ξεχνάμε πως η Σοβιετική Ένωση προσπαθούσε ακόμη να ανακάμψει από τον Πόλεμο), έγινε ό,τι ήταν δυνατό για να βρουν οι άνθρωποι αυτοί δουλειά, να συνεχίσουν τις σπουδές τους, κλπ. Δεν ήταν λίγοι για παράδειγμα εκείνοι που μπήκαν στο πανεπιστήμιο με υποτροφία. Ήδη από το πρώτο έτος οι ελληνοποντιακοί πληθυσμοί άρχισαν να διαπρέπουν και στη νέα τους πατρίδα. Η Κυριακή Παπαδοπούλου, που μετεγκαταστάθηκε το 1949 στην Άλμα-Ατά του Καζακστάν, τιμήθηκε για τη δουλειά της το 1950 με μια από τις ανώτερες διακρίσεις του σοβιετικού κράτους, με το παράσημο του Λένιν.

---

[i] Hobsbawm E (2000) «Age of Extremes: The Short Twentieth Century, 1914-1991» (London: Abacus) σελ.7

[ii] Φάκελος 46.1 του 1944, Κυβέρνηση Καΐρου, Ιστορικό και Διπλωματικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών

[iii] Συνέντευξη Αθανασιάδη Γιάννη (19/7/2006)

[iv] Αθηναϊκός Κούριερ, 21 Σεπτεμβρίου – 6 Οκτωβρίου 2006, άρθρο του Νικόλαου Μασμανίδη με τίτλο «Ποντιακή Συμφωνία: 126 μετάλλια της Σοβιετικής Ένωσης»

[v] National Intelligence Estimate, 10-58 Washington, March 4, 1958 «Anti-Communist Resistance Potential in the Sino-Soviet Bloc», υποκεφάλαιο «Resistance Potential in Event of General War», στο U.S. Department of State, Vol.X, Part 1, FRUS, 1958-1960: E. Europe Region. Βλέπε επίσης από τα Βρετανικά Αρχεία: FO371/48003 «Anti-Soviet Movement in Russia» (1945) και FO371/106512 «Anti-Soviet Communism inside the Soviet Union» (1953), Public Record Office (PRO)

Περιεχόμενα

Μέρος Α: Εισαγωγή

Μέρος Β: Η προεπαναστατική περίοδος

Μέρος Γ: Επανάσταση και Εμφύλιος

Μέρος Δ: Δεκαετία του 1920, τα πρώτα βήματα της σοσιαλιστικής οικοδόμησης

Μέρος Ε: Η ταξική πάλη συνεχίζεται: το κίνημα της κολεκτιβοποίησης

Μέρος ΣΤ: Δεκαετία του 1930. Για τις «σταλινικές διώξεις»

Μέρος Ζ: Οι Έλληνες στον Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο

Μέρος Η: Μετά τον Πόλεμο-Για τις μετεγκαταστάσεις του 1949

Μέρος Θ: Αναθεώρηση της Ιστορίας

Μέρος Ι: Το σήμερα

Μέρος ΙΑ: Εν κατακλείδι