Ο Γιάννης Κορδάτος για την Παρισινή Κομμούνα (1930)

ΓΙΑΝΝΗ Κ. ΚΟΡΔΑΤΟΥ

Η Παρισινή Κομμούνα – Μνημόσυνα*

Κομμουνάροι αιχμάλωτοι στις Βερσαλλίες

Με την ευκαιρία που γιορτάζουμε την επέτειο της Κομμούνας του Παρισιού (18 Μάρτη – 27 Μάη 1871) ας αφιερώσω μερικές σελίδες για μερικούς άγνωστους κομμουνάρους που φεύγοντας από την τρομοκρατία της γαλλικής μπουρζουαζίας ήρθαν να βρουν άσυλο στη «γη της Παλλάδος Αθηνάς».

Από χρόνια τώρα ανασκαλεύοντας αρχεία και παρακολουθώντας τη στοματική παράδοση επάνω στην ιστορία του εργατικού μας κινήματος προσπαθώ να βρω πληροφορίες για την εργατική μας κίνηση πριν του 1880.

Η έρευνά μου δεν πήγε χαμένη. Το αρχείο μου πλουτίστηκε με ένα σωρό υλικό, υλικό πολύτιμο και διαφορετικό.

Εκείνο όμως που με βασάνιζε πολύν καιρό, είταν μια πληροφορία, που την έπερνα όχι από έγγραφα, μα απ’ τη στοματική παράδοση. Η παράδοση μου έλεγε πως ύστερα από την ηρωική πτώση της Κομμούνας, μερικοί κομμουνάροι, δηλαδή μερικοί στρατιώτες και αγωνιστές της, ξέπεσαν ίσαμε εδώ και μείναν μάλιστα για πάντα στην Ελλάδα. Αφίσανε δηλαδή, εδώ το κόκκαλό τους.

Είταν άραγε σωστή η παράδοση; Δεν μπορούσα να πω ούτε ναι ούτε όχι. Εδώ όμως κ’ ένα χρόνο, ο βιβλιοπώλης Γ. Λαδάς μού έλυσε την απορία. Μέσα στο αρχείο μιας βιβλιοθήκης που αγόρασε, μαζί με άλλα χειρόγραφα, βρήκε, και δυο αναφορές, όχι τελειωμένες, ούτε χρονολογημένες και στενογραμμένες, σχέδια σα να πούμε αναφορών, που κάποιος «επίσημος» τις έγραψε για την «προϊσταμένην του αρχήν». Ισως ο «επίσημος» αυτός να είταν διευθυντής των φυλακών. Πάντα το περιεχόμενο, κυρίως της πρώτης αναφοράς, μιλάει για κοινωνιστάς ή «κομμουνιστάς» και είνε φως φανερό πως γράφτηκε πριν του 1880 γιατί ο χαρακτήρας του γραψίματος, το λεχτικό κλπ. δεν αφίνει καμιά αμφιβολία πως το χειρόγραφο αυτό ανήκει στην πριν του ογδόντα εποχή.¹ Εξάλλου στην Ελλάδα τη λέξη κομμουνισμός μόνο από το 1918 και δώθε τη μεταχειριζόμαστε. Από το 1885 και ύστερα μόνο οι όροι σοσιαλισμός και αναρχισμός είταν καθιερωμένοι.

Γιάννης Κορδάτος

Αντιγράφω πιστά το χειρόγραφο στην ορθογραφία του και το λεχτικό του. Ακόμα βάζω και τις διορθώσεις που έκανε ο ίδιος όταν πρωτοέγραφε την αναφορά αυτή.

Διαβάστε:

«Τα επιχειρήματα του παρόντος Ζητήματος κατ’εμέ εισιν τα επόμενα, ως και διάφορα πολλά άλλα, τα οποία θέλει οδηγήτε ως εκ των περιστάσεων ο αναλαβών να μετατρέψι το τιούτον φρόνημα των κοινονιστών ή (Κομμουνιστών).

Α) Φρονώ ότι εν πρώτοις πρέπη να μεταχειρισθή τις, ευγενή και ελευθέραν γλυκήν γλώσσαν εις τας συνδιαλέξεις αι αντικρούσεις του, όπως δια του τρόπου του κατασταθή σεβάσμιος και προσελκίζη έκαστον, δια να δίνη ακρόασιν και πίστην εις όσα παραδείγματα επιφέρι προς αυτοίς. Επομένως πρέπη αφελώς να παραστένι αυτούς δια διαφόρων παραδειγμάτων το ολέθριον του τοιούτου πολιτεύματος.

Β) Τα παραδείγματα δε, τα οποία θα μεταχειρισθή τις είναι πολλά, αλλ’ ενπρώτοις πρέπη να υποδείξι αφελώς και μονομερώς το σύνολο της Γενικής Βλάβης της Ανθρωπότητος δια του τιούτου πολητεύματος και κατόπιν να έλθη εις λεπτομερείας και εξηγήσεις μετ’ αυτόν δια να υποδείξι εις αυτούς δια καταλήλων παραστάσεων, ότι εφαρμοζόμενον τιούτον πολήτευμα εις την ανατολήν, ουδέν άλλο θα επιφέρι εις τον λαόν, ει μη την κτηνοσίνη και ουδόλως θα διαφέρι ο ‘νθρωπος από το ζώον, ειμή τον τύπον, ως εκ τούτου, θέλουν επέλθει και άλλα κτηνόδη και θηριόδη κακά, δηλαδή, φόνοι, διαφθορά υθών ως και άλλα πολλά επεισόδια τα οποία βεβαίως θα επιφέρουν και την καταστροφήν ολοτελώς του έθνους και θέλι κατακτισθή η Πατρίς υπό ξένων εθνών, ώστε κατουδένα λόγον συμφέρι τιούτον πολήτευμα εις την ανατολήν τουλάχιστον επί του παρόντος αιώνος.

Γ) Αφού δε κάμη εις αυτούς την ειρημένην ανάπτηξιν και ήδ ότι δεν εκατατοπίσθησαν, πρέπη να μεταχειρισθή και άλλα επιχειρήματα κλίνοντα προς την ιδέαν των, δηλαδή να συμφωνή μετ’ αυτόν προσωρινώς, ως προς τας αρχάς των, συγχρόνως όμως να παραστήνη αυτοίς ότι, διά να λάβη πέρας καλόν το τιούτον πολήτευμα, απετίται πρώτον, η μόρφωσις του λαού, δηλαδή να συνηθήσι ο λαός να φυλάξι την εντολήν του Κυρίου ότι ό συ μισείς ετέρω μη ποιΐσης. Αλλά δια να μορφωθή ο λαός και να φυλάξι τιαύτην εντολήν απετήτε Παγίοσις Ισχειρας Κυβερνήσεως εν Ανατολή ώπος ευημερίσι αύτη και όπως δια της ευημερίας ταύτης και δια άλλον κατάληλλον μέσον κατηχηθή ο λαός ούτος, δια να γείνη άξιος τιούτου πολητεύματος.

Δ) Μετά δεν την τελείοσιν των τοιούτων ως και άλλων διαφόρων επιχειρημάτων, θέλη καταφήγει και εις έτερον δηλαδή να παραστήσι αυτοίς ότι δια να ευδοκιμήσι ο σκοπός των, είναι δύσκολον, εάν πρώτον δεν εργασθώμεν ειλικρηνώς από κοινού όπως αποκαταστήσωμεν Κυβέρνησιν Ισχειράν και Πατριωτικήν εκ της οποίας θα απορέουσιν όλα. Ελευθερία, Ισότης, αγάπη κλ.π.

Ε) Εάν δεν καταπεισθωσιν ούτοι, δια των ανωτέρω επιχειρημάτων και εξ αναγκασθώ να λάβω έκτακτα βίαια μέτρα προς (σημ. υπάρχει η λέξη εκτέλεσις σβυσμένη και απ’ απάνω με μολύβη γραμμένη η λέξη επιτυχία) του σκοπού μου θέλω καταφύγω με τρόπον μυστικόν εις τίνα αντίθετον αυτών Αρχήν, να εκθέσω αυτούς αφού πρώτον λάβω τας απαιτουμένας διαταγάς παρά της Ημετέρας καταλλήλου Αρχής, επομένως φρονώ ότι πρέπει να μεταχειρισθώ κατά πρώτον την Ισουητικήν Αρχήν, δια να καταδιόξι αυτούς όπως δια της πιέσεως τούτων εξ αναγκασθώσι να ασπαστούν τας ημετέρας συμβουλάς».²

Σε άλλο σκέδιο αναφοράς γραμμένο από τον ίδιον, αναφέρεται πως μεταχειρίστηκε όλα τα μέσα για να τους κάνει ν’ αλλάξουν ιδέες, τους πήρε με το καλό, τους πήρε με το κακό, τους έδερνε κι όλας ώσπου τα «κρέατά τους εμάτωσαν», μ’ αυτοί του κάκου «έλεγαν πως είναι κομμουνισταί».

Από την τελευταία (Ε) παράγραφο συμπεραίνουμε πως τους κομμουνάρους θα τους φιλοξενούσε κάποια ελληνική φυλακή. Γιατί μόνο ένα τέτοιο νόημα βγαίνει από τα «σχέδια» που καταστρώνει το όργανο της εξουσίας.

Τι απόγιναν οι κομμουνάροι αυτοί; Δεν έχουμε άλλες πληροφορίες. Η ίδια στοματική παράδοση λέει πως μερικοί από δαύτους πέθαναν εδώ στην Αθήνα. Πότε; Πού είναι θαμένοι; Δεν ξέρουμε τίποτα.

Μια που έγινε λόγος για τους άγνωστους αυτούς τους ήρωες της Παρισινής Κομμούνας ας θυμηθούμε κ’ έναν άλλον πολύ γνωστό κομμουνάρο: Το Γουστάβο Φλουράνς, τον ονειροπόλο οπαδό της παγκόσμιας επανάστασης. Τον Φλουράνς που γύριζε από χώρα σε χώρα της Ευρώπης πολιτικός εξόριστος. Τον Φλουράνς που έβαλε για σκοπό της ζωής του την επανάσταση. Τον Φλουράνς που ήρθε δυο φορές πριν του ’70 στην Ελλάδα όχι για να θαυμάσει τις αρχαιότητές της, μα για ν’ αγωνισθεί για τις λαϊκές και εθνικές ελευθερίες της.

Την πρώτη φορά ήρθε στα 1864 μαζύ με τον άλλον επαναστάτη τον Τσιμπριάνι. Η εκθρόνιση του Οθωνα τον ηλέχτρισε. Ηρθε ν’ αγωνιστεί για την ελληνική δημοκρατία. Πήρε κι’ όλας μέρος στις λαϊκές διαδηλώσεις, κι’ έβγαλε για λίγες μέρες κ’ εφημερίδα άκρων δημοκρατικών αρχών την «Independance».³

Στα Ιονιακά μαζύ με τον Τσιπριάνη έστησαν οδοφράγματα στην Αιόλου – Ερμού και είταν η πρωτοπορεία της υπερδημοκρατικής ομάδας που λεγόταν «Εθνικό Κομμιτάτο».

Πιο ύστερα, στο ’66, τόνε βρίσκουμε με άλλους εθελοντές ευρωπαίους στην Κρήτη. Είναι η δεύτερη φορά που κατέβηκε στην Ελλάδα. Ηρθε να πολεμήσει για το ξεσκλάβωμα της Κρήτης.⁴ Αμα έσβυσε η Κρητική επανάσταση βρέθηκε στο Λονδίνο κ’ απεκεί, στις παραμονές της Κομμούνας στη Γαλλία προπαγανδίζοντας την ιδέα της ευρωπαϊκής Επανάστασης. Πιάστηκε και καταδικάστηκε σε θάνατο, μα η Κομμούνα τον έσωσε. Πολέμησε ύστερα με αφάνταστο ηρωισμό ενάντια στους Βερσαλλιέζους. Στις 3 του Απρίλη όμως τον επρόδωσαν και βρήκε κακό τέλος από τους λυσσασμένους εχτρούς της Κομμούνας, τους Βερσαλλιέζους.

Υστερόγραφο

Ο ελληνικός τύπος και η ελληνική μπουρζουαζία είχαν ξεχάσει πια τον ηρωικό αγωνιστή της Κρήτης, που πριν από λίγα χρόνια, δεν έβρισκαν λόγια για τον παινέσουν. Οι κομμουνάροι είταν «σκυλιά». Είταν «δολοφόνοι». Είταν «οι καταστροφείς του πολιτισμού». Ο πιο επίσημος μάλιστα την τοτινή εποχή διανοούμενος της ελληνικής πλουτοκρατίας, ο Εμ. Ροΐδης, σένα του άρθρο⁵ βρίσκει την ευκαιρία να χύσει το φαρμάκι του ενάντια στην Παρισινή Κομμούνα.

Και η Ελληνική Βουλή, στη συνεδρίαση της 5/17 του Ιούνη κατά πρόταση του πρωθυπουργού Κουμουνδούρου, με μίσος και βρισιές ενάντια στο παρισινό προλεταριάτο, έδειξε την αλληλεγγύη της στους γάλλους μπουρζουάζες.⁶ Εκανε το ταξικό της χρέος.

—— ——- ——-

1. Θα δημοσίεβα εδώ τη φωτοτυπία της. Μα είνε γραμμένη με όχι χημικό μελάνι και γι’ αυτό ξεθωριασμένη όπως είνε, δεν μπορεί να φωτοτυπηθεί και να βγη κλισέ.

2. Στο από μέσα φύλλο υπάρχουν οι παρακάτω διορθώσεις της τελευταίας παραγράφου. «Με τρόπον εχεμύθειας (σβύνη η φράση) κι’ από κάτω «Εάν δε ούτοι δεν πεισθώσιν εκ των ανωτέρω επιχειρημάτων (κ’ εγώ βλέπω ανάγκη να καταφύγω (να λάβω) έκτακτα μέσα προς επιτυχίαν, σημ. σβυσμένη όλη αυτή η φράση). Εγώ λάβω ανάγκην να καταφύγω εις έκτακτα βίαια μέτρα προς επιτυχίαν του σκοπού φρονώ ότι το μόνον μέσον το οποίον πρέπει να μεταχειριστή τις είναι να καταφύγω εις τινα αντίθετον αυτών Αρχήν και να εκθέσω αυτούς, δια ανονήμων εκθέσεων και λ.π. ή δι’ άλλου τινος καταλλήλου μέσου χωρίς εγώ να γίνω γνωστός, αφού πρώτα λάβω τας απαιτουμένας οδηγίας παρά της Ημετέρας. Υπάρχουν δε και άλλα μέσα τα οποία εν ανάγκη δυνάμαι (θέλω σημ. σβυσμένη η λέξις) μεταχειρισθώ δια των οργάνων μου προς σωτηρίαν της Ανθρωπότητος». Ο κύριος «επίσημος» το όργανο της εξουσίας, όπως βλέπουμε, σχεδιάζει ακόμα και άτιμα μέσα ενάντια στους κομμουνάρους. Σκέφτεται όπως γράφει ο ίδιος να τους προδώσει στην κατολική (φράγγικη) εκκλησία για να προκαλέσει έτσι την επέμβαση και καταδίωξη της Γαλλικής Πρεσβείας.

3. Εξόν απ’ τις εφημερίδες της τοπικής εποχής τη δράση του Φλωράνς το ’63 στην Αθήνα μου την περίγραψε ο παλιός αγωνιστής Καραμπίλιας απ’ την Πάτρα.

4.Κοίτα: Επ. Κυριακίδου Ιστορία του Σύγχρονου Ελληνισμού τ. Β σ. 334.

5. Κοίτα το άρθρο του, οι Ρωμαίοι δούλοι και ο Χριστιανισμός στο περιοδικό «Παρθενών» (1871) κυρίως σ. 55.

6. Κοίτα Εφημερίδα συζητήσεων της Βουλής.

* Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «ΠΡΩΤΟΠΟΡΟΙ», τεύχος 2, του 1930 – διατηρείται η ορθογραφία του «Γιάνη Κορδάτου» και του ξένου κειμένου που παραθέτει.

Μ. Μ. Παπαϊωάννου: «Η Παρισινή Κομμούνα και η Ελλάδα»

Κομμούνα του Παρισιού

Η Ελλάδα δε μένει ανεπηρέαστη από την κατάσταση της Ευρώπης κατά την ταραγμένη περίοδο 1859-1870, με τις επαναστάσεις για την ιταλική ενότητα, τον πόλεμο Γαλλοϊταλικής συμμαχίας και Αυστρίας, τον προσω-αυστριακό πόλεμο του 1866. Αντίχτυπος αυτής της κρίσης στην Ευρώπη είναι το επαναστατικό κύμα που σκέπασε την Ελλάδα από το 1859 ως το 1862, στα Εφτάνησα από το 1849 ως το 1860 και στην Κρήτη από το 1866 ως το 1869.

Σ’ ένα παράλληλο κύκλωμα αντιστοιχιών μεταξύ ευρωπαϊκών και ελληνικών περιστατικών, ασφαλώς, θα αποδοθεί ο ερχομός των σοσιαλιστικών ιδεών στην Ελλάδα. Από την εποχή των επιγόνων του Σαιν-Σιμόν κάνει την εμφάνισή της στην Αθήνα η εφημερίδα με το χαρακτηριστικό τίτλο «Η Πρόοδος», που σημαίνει κατά κύριο λόγο βιομηχανία, για να προπαγανδίσει τις ιδέες του ουτοπικού σοσιαλισμού. Εισηγητής του ο Παναγιώτης Σοφιανόπουλος (1786-1856), γιατρός σπουδαγμένος στην Ιταλία και μετεκπαιδευμένος στο Παρίσι, αγωνιστής του 1821 και στέλεχος του λεγόμενου «γαλλικού» κόμματος του Ιω. Κωλέττη για τις στενές σχέσεις του με τον Λουδοβίκο Φίλιππο και τον Γκιζώ. Αργότερα, στα 1848, ο Σοφιανόπουλος θα εκδώσει την άλλη εφημερίδα του «Νέοι Καιροί», τίτλος που εκφράζει την αποδοχή από τον εκδότη της των αρχών της «κοινωνικής δημοκρατίας» των αστικοδημοκρατικών ευρωπαϊκών επαναστάσεων του 1848.

Το αίτημα της κοινωνικής δημοκρατίας αποτελεί τη βάση του προγράμματος του πρώτου πολιτικού κόμματος αρχών στην Ελλάδα, του «Ριζοσπαστικού» των Ιονίων νήσων και ιδιαίτερα της Κεφαλονιάς, από το 1849 που ιδρύεται για να κατευθύνει τον αγώνα του εφτανησιακού λαού εναντίον των Αγγλων καταχτητών αποικιοκρατών.

Ο όρος σοσιαλισμός χρησιμοποιείται για πρώτη φορά στην Ελλάδα από την «Εφημερίδα της Σμύρνης» και τους «Νέους Καιρούς» του Σοφιανόπουλου, στα 1849. Οι «Νέοι Καιροί» αναδημοσιεύουν από την «Εφημερίδα της Σμύρνης» του Σκυλίτση ένα άρθρο για τους σοσιαλιστές Φουριέ, Οουεν κ.λπ.

«Ζήτω η Κομμούνα». Σχέδιο του Ουόλτερ

Οι όροι κομμουνιστής και κομμουνισμόςχρησιμοποιούνται στα Εφτάνησα το 1858 για να χαρακτηρίσουν και κατηγορήσουν τον Ιωσήφ Μομφεράτο (1816-1888), από τους αρχηγούς του «Ριζοσπαστικού κόμματος», δικηγόρο σπουδαγμένο στα πανεπιστήμια της Ιταλίας και της Γαλλίας – είναι στο Παρίσι το 1843 – μέλος του Κερκυραϊκού κοινοβουλίου επί αγγλικής κατοχής και της Ελληνικής Εθνοσυνέλευσης του 1864, μετά την παραχώρηση των Ιονίων νήσων στην Ελλάδα από την Αγγλία.

Κι όλας από τη δεκαετία 1840-1850 κυκλοφορούν στην Ελλάδα και στα Εφτάνησα οι ιδέες των Προυντό, Μπλανκί, Μπακούνιν, μάλιστα καλλιεργείται παράλληλα και ο τρόμος για την κοινοκτημοσύνη. Το φθινόπωρο του 1848 έχει μεταφραστεί στα ελληνικά το «Περί ιδιοχτησίας» βιβλίο του Τιέρ για να μεταφυτευτεί στην Ελλάδα ο τρόμος από τον κομμουνιστικό κίνδυνο της Ευρώπης.

Στα 1861 δημοσιεύεται στην αθηναϊκή εφημερίδα «Φως» του Σοφοκλή Καρύδη (εξαιρετική φυσιογνωμία της ελληνικής δημοσιογραφίας), κύριο άρθρο με τον τίτλο «Αναρχία». Το φύλλο κατασχέθηκε και ο αρθρογράφος Δήμος Παπαθανασίου φυλακίστηκε.

Τούτη την περίοδο, οι αστικοδημοκρατικοί αγώνες για την πιστή εφαρμογή και την περιφρούρηση του Συντάγματος κορυφώνονται. Η σπουδαστική νεολαία έχει δοθεί ολοκληρωτικά στην επαναστατική δράση για το διώξιμο του Οθωνα, συμβόλου του απολυταρχισμού και της αστυνομοκρατίας, και δέχεται με απληστία κάθε τι το νέο και το επαναστατικό από τη Γαλλία και την Ιταλία. Είναι η πρώτη μεταπελευθερωτική γενιά, που με την επαναστατικότητά της επέβαλε τη βασιλευόμενη δημοκρατία. Ομως, μετά τη νίκη της, είναι απογοητευμένη και απαισιόδοξη, και τούτο γιατί το παλάτι του νέου βασιλιά – τον τοποθέτησε στο θρόνο η Αγγλία σαν αρμοστή της – έχει όλα τα χαρακτηριστικά φεουδαρχικού πύργου. Ο Γεώργιος Α’ ανέβηκε στο θρόνο υπό τον όρο να εμποδίσει την Ελλάδα να οργανώσει στρατό ικανό να διεκδικήσει την ολοκλήρωση της εθνικής ανεξαρτησίας. Κατά τα εξήντα χρόνια της βασιλείας του (1864-1913), σημειώθηκαν πέντε εθνικές επαναστάσεις από τους υπόδουλους στους ξένους ελληνικούς πληθυσμούς. Καμιά δε βοηθήθηκε από την Ελλάδα.

Εξώφυλλο του Περιοδικού «Επίκαιρα», Απρίλης 1871. Το σχέδιο δείχνει να καλεί σε επίθεση στις Βερσαλλίες

Εξαιτίας όλων αυτών, η διανοούμενη νεολαία και ένα μέρος της εργατικής τάξης, όπως και της αγροτιάς, προσανατολίζονται προς τ’ αριστερά, την αστική προεδρική δημοκρατία, τον ουτοπικό σοσιαλισμό, τον αναρχισμό.

Στα 1870, που ξεσπάει ο γαλλο-γερμανικός πόλεμος, η Ελλάδα περνάει βαθιά πολιτική κρίση, οφειλόμενη στην αποτυχία της Κρητικής επανάστασης και στην άσχημη πορεία των οικονομικών του κράτους. Ο βασιλιάς επεμβαίνει ωμά στη διακυβέρνηση της χώρας διορίζοντας κυβερνήσεις από τη μειοψηφία της Βουλής, εγκαθιδρύει το καθεστώς της φαυλοκρατίας – όπως έχει μείνει στην ιστορία. Από αυτήν την κρίση η χώρα δε θα βγει παρά ύστερα από σαράντα χρόνια, το 1909, με το στρατιωτικοπολιτικό κίνημα της 15 Αυγούστου, μα για πολύ λίγο χρόνο.

Η Ελλάδα στα 1870 έχει πληθυσμό διπλάσιο από τον αρχικό (του 1830): 1.500.000. Διαθέτει η χώρα μια αστική τάξη του χωριού και της πόλης αρκετά δυναμική, που διεκδικεί να αναλάβει μόνη της την εξουσία. Πλάι της η εργατική και υπαλληλική τάξη αυξαίνει σε αριθμό. Τα ναυπηγεία και το λιμάνι της Σύρας στο Αιγαίο απασχολούν εκατοντάδες εργάτες. Το ίδιο συμβαίνει με την εμπορική ναυτιλία, ο αριθμός των ναυτεργατών ξεπερνά τις 20.000. Από ερειπιώνας που ήταν η Ελλάδα μετά την επανάσταση, στα 1870, εκτός από την Αθήνα, έχει άλλα δέκα τουλάχιστον επαρχιακά κέντρα, σωστές πόλεις.

Στους παραπάνω δείχτες θα πρέπει να προστεθούν οι φοιτητές, οι δημοσιογράφοι, οι εκπαιδευτικοί και άλλοι κλάδοι. Τούτη την κοινωνία τη χαρακτηρίζει ορμή για πρόοδο, για ταχύτερο εξευρωπαϊσμό της ζωής σε όλους τους τομείς, τη βιομηχανία, τη γεωργία, το εμπόριο, την εκπαίδευση, τα γράμματα. Η εξόρμηση της αστικής κοινωνίας περνάει σε μια νέα περίοδο από τούτη τη δεκαετία του περασμένου αιώνα.

Συνεδρίαση της Κομμούνας

Σχετικά με τις ελληνο-γαλλικές επαφές τούτης της δεκαετίας, ας υπογραμμιστεί πως ανήκουν και μέσα στα πλαίσια του αστικοδημοκρατικού επαναστατικού διεθνισμού, που εκδηλώθηκε κατά την επανάσταση του 1821 – πρόκειται για το κίνημα που ονομάστηκε «Γαλλικός» ή «Ευρωπαϊκός φιλελληνισμός». Αυτός ο διεθνισμός ήταν εντονότατος το δέκατο ένατο αιώνα. Φιλελεύθεροι επαναστάτες τρέχαν από όλες τις χώρες όπου ξεσπούσε εθνικοαπελευθερωτική και αστικοδημοκρατική επανάσταση, για να δώσουν βοήθεια, ακόμα και αυτή τη ζωή τους. Δεν είναι συνεπώς σωστό πως κινήματα όπως του φιλελληνισμού περιορίζονταν μονάχα σε μεγάλες προσωπικότητες (Μπάυρον, Σέλεϊ, Ουγκώ), ήταν χωρίς ρίζες στις λαϊκές μάζες και οι διαστάσεις τους δεν ήταν διεθνείς. Αντίθετα, είχαν βαθιές ρίζες στους λαούς, και μάλιστα σε λαούς που είχαν εθνικοαπελευθερωτικά προβλήματα να λύσουν, και στα κινήματα αυτά μετείχε μεγάλος αριθμός επαναστατών με προέλευση λαϊκή. Ο αστικοδημοκρατικός διεθνισμός φανερωνόταν ιδιαίτερα στις ένοπλες εθνικές εξεγέρσεις, ενώ στις περιπτώσεις που η μορφή των κινημάτων ήταν πολιτική, ο διεθνισμός εκφραζόταν με τη συμπαράσταση του παγκόσμιου τύπου, με συνηγορίες στα κοινοβούλια κ.ά.

Αποχτά ιδιαίτερη σημασία το γεγονός ότι στην επανάσταση της Κρήτης παίρνει μέρος ο μπλανκιστής Γκουστάβ Φλουράνς. Η παρουσία του στην Κρήτη και στην Αθήνα έκανε ζωηρή εντύπωση, δεδομένου ότι ήταν και κάπως θεαματική, με την τοπική κρητική ενδυμασία, με φιλελεύθερη αρθρογραφία στον γαλλόφωνο αθηναϊκό τύπο, με την προθυμία του να προσφερθεί σε μια κίνηση, που θα έτεινε να συγκεντρώσει την προσοχή της παγκόσμιας κοινής γνώμης στο Κρητικό ζήτημα. Η ελληνική κυβέρνηση ενοχλήθηκε από το φιλελληνισμό του Φλουράνς και δε δίστασε να απαγορέψει μια διάλεξή του σε δημόσια αίθουσα και ακόμα να τον απελάσει από την Ελλάδα.

Επίσης πρέπει να σημειωθεί πως η κάπως ευνοϊκή πολιτική του Ναπολέοντα ΙΙΙ στην αρχή του Κρητικού ζητήματος – αργότερα άλλαξε στο αντίθετο – δυνάμωσε τις συμπάθειες του ελληνικού λαού προς τη Γαλλία, με αποτέλεσμα ένας αριθμός φιλελεύθερων Ελλήνων επαναστατών να πάρει μέρος στον Γαλλο-γερμανικό πόλεμο από την πλευρά των Γάλλων. Αρκετοί από αυτούς τους εθελοντές προσχώρησαν κατόπιν στην Κομμούνα και πολέμησαν από τις γραμμές της τους βερσαγιέζους*.

Οι εφημερίδες της Αθήνας πληροφορούνται τα γαλλικά και παρισινά γεγονότα παρακολουθώντας τις εφημερίδες και τα περιοδικά του Παρισιού, της Αγγλίας, της Γερμανίας και των άλλων ευρωπαϊκών χωρών. Πότε πότε χρησιμοποιούν και ανταποκριτές, μάλλον Ελληνες της Μασσαλίας, της Λιψίας και άλλων πόλεων της δυτικής και κεντρικής Ευρώπης, που από δική τους πρωτοβουλία αναλαμβάνουν να ενημερώσουν τις ελ­ληνικές εφημερίδες πάνω στα διαδραματιζόμενα στη φημισμέ­νη Γαλλία. Αλλά ο ελληνικός λαός έχει κι άλλες πηγές πληρο­φόρησης εκτός από τις εφημερίδες. Μέσα σ’ αυτές είναι οι ξένες πρεσβείες και τα τοπικά προξενεία, οι ταξιδιώτες, τα ναυτιλια­κά γραφεία. Ανάμεσα στο ευρωπαϊκό συμβάν και στην ώρα που φτάνει η είδηση στην Ελλάδα υπάρχει μια απόσταση χρό­νου. Σημασία έχει το αποτέλεσμα: Ο λαός ενημερώνεται, έχει ακριβείς ειδήσεις.

Ο αθηναϊκός τύπος αντιμετωπίζει τα γεγονότα του εμφύλιου πολέμου χωρίς πολιτικές προκαταλήψεις, αναγράφει τις ειδήσεις με αντικειμενικότητα. Αλλωστε δεν είναι καθόλου προϊδεασμένος για φαινόμενα τέτοια, όπως η Κομμούνα. Ετσι, η Παρισινή Κομμούνα, η Διεθνής εταιρία των εργατών, όταν αρχίζει η επανάσταση της 18 Μαρτίου, παρουσιάζονται με το αληθινό τους πρόσωπο, ή με τα στίγματα που οφείλονται στο γαλλικό και τον άλλο ξένο τύπο. Η αλήθεια είναι πως αυτό δεν κρατάει πολύ. Οσο προχωρούν οι μέρες και το χάσμα ανάμεσα στους δύο κόσμους, του παρισινού προλεταριάτου από τη μια και από την άλλη της μεγαλοαστικής τάξης, που παραδίδεται στην κυβέρνηση των Βερσαλιών και προδίδει τη Γαλλία στους Γερμανούς καταχτητές, μεγαλώνει και βαθαίνει, τόσο και οι ελληνικές εφημερίδες τάσσονται καθαρότερα με την επανάσταση ή με την αντεπανάσταση. Τελικά, το σύνολο των εφημερίδων τάχθηκε εχθρικά στην Κομμούνα, και μόνο μια ξεσπάθωσε και υπερασπίστηκε τις αρχές και τα πρόσωπα του πρώτου προλεταριακού κράτους στον κόσμο. Αυτή η εφημερίδα είναι το «Μέλλον» του Δήμου Παπαθανασίου.

Το 1859 είχε εκδοθεί στην Αθήνα η εφημερίδα «Το Μέλλον της πατρίδος» και ήταν το δημοσιογραφικό όργανο της επαναστατικής φοιτητικής νεολαίας. Η αρθρογραφία της ήταν εξαιρετικά μαχητική, αν και η λογοκρισία επέβαλε στους αρθρογράφους να είναι προσεχτικοί στις επιθέσεις τους κατά του στέμματος και του κρατικού μηχανισμού. Πολλοί από τους συντάχτες της καταδιώχτηκαν, φυλακίστηκαν και εξορίστηκαν. Η εφημε­ρίδα, ύστερα από συνεχείς κατασχέσεις των φύλλων της, τελικά κλείστηκε από τις δικαστικές και καταδιωχτικές αρχές. Για να περάσει το τείχος των απαγορεύσεων προσέφυγε στην αλλα­γή του τίτλου της («Το Μέλλον της Ανατολής» κ.ά.), αλλά δεν μπόρεσε να συνεχίσει την έκδοσή της. Στα 1863 ο Γεώργιος Γλήνης, ένας από τον κύκλο των φοιτητών συνταχτών του «Μέλλοντος της Πατρίδος», που κατά την περίοδο των διωγ­μών κατέφυγε αυτοεξόριστος στη Γερμανία και σπούδασε νομι­κά στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης, επανεκδίδει την εφη­μερίδα με τον τίτλο «Μέλλον» με πρόγραμμα τις παρακάτω αρχές: «… η εφημερίς ημών την εθνικήν αναγέννησιν πολικόν έχουσα αστέρα, από δύο γονίμους αναχωρεί αρχάς, την της εννόμου ελευθερίας, ήτις απολήγει εις το δόγμα των εθνικοτή­των, και την της επιστημονικής αναπτύξεως, από της οποίας η εν τω συνεταιρισμώ βιομηχανική μεγαλουργία και η διοικη­τική ημών και κοινωνική αναμόρφωσις εξαρτάται».

Στα 1869 ο Γεώργιος Γλήνης (1831-1870) συμβάλλεται με το Δήμο Παπαθανασίου (1830-1878), δημοσιογράφο και εκδότη της εφημερίδας «Νέα Γενιά» (1862). Γεννήθηκε στο χωριό Πορταριά του Πηλίου. Σε ηλικία 22 περίπου χρόνων έρχεται στην Αθήνα για πανεπιστημιακές σπουδές. Από τις αρχές της δεκαετίας 1850-1860, αρχίζει να εργάζεται ως συντάχτης σε αθηναϊκές εφημερίδες και το 1859 εκδίδει δική του εφημερίδα, τον «Αγγελιοφόρο», με πρόγραμμα: «Πλήρης ισότης και πλήρης ελευθερία του ατόμου… Είναι ισότης όταν ο μεν υιός του πτωχού γεωργού σύρεται άκων ίνα υπηρετήσει εις τον στρατόν, ο δε του πλουσίου απαλλάσσεται αντί ολίγων χρημάτων; όταν ο μεν αγρότης φορολογείται εις τρόπον ανήκεστον, ο δε των πόλεων κάτοικος εναβρύνεται κατοικών πολυταλάντους οικίας, χωρίς να συνεισφέρη ούτε οβολόν εις τα βάρη της κοινωνίας; είναι ισότης όταν άλλοι εξασκούσιν ανεπηρεάστως το επιτήδευμά των, τάξεις δε τινες πολιτών υποβάλλωνται εις μυρίας υποχρεώσεις ως να είναι καταδικασμένοι να υπηρετώσι και να τρέφουν τας άλλας; Είναι ισότης όταν τον δήμαρχον, την πρώτην ταύτην αρχήν της οποίας έχει καθημερινήν ανάγκην και ο ελάχιστος πολίτης, εκλέγουσι μόνον πέντε δέκα τιμαριούχοι, οι μάλλον φορολογούμενοι, οι δε λοιποί βλέ­πουν μακρόθεν ταύτην την εκλογήν, της οποίας αυτοί μόνοι μέλλουν μετ’ ολίγον να υποφέρουν όλα τα βάρη και όλην την αυθαιρεσίαν; Είναι ισότης τέλος πάντων όταν αρπάζεται της χήρας ο οβολός διά να δαπανηθή εις ανάπτυξιν δήθεν της βιομη­χανίας, εις εμψύχωσιν της γεωργίας, εις διάδοσιν της παιδείας, και άλλα πάντη κενά εννοίας ονόματα;.. Ισότης λοιπόν τε­λεία, ελευθερία απόλυτος του ατόμου και του συνδυασμού των ατόμων…».

Στις 20.1.1862 εκδίδει την εφημερίδα «Νέα Γενιά» με το ακόλουθο πρόγραμμα: «Η νέα γενεά θέλει ίνα αναγνωρισθή τέλος πάντων η κυριαρχία η εθνική, ο γεωργός θέλει ίνα αυτός διά της αντιπροσωπείας του ψηφίζει τους φόρους, και αυτός να εξελέγχη πού τα πόσα εκατομμύρια, άπερ διά των ιδρώτων του χορηγεί, δαπανώνται, ο ναύτης, ο έμπορος, ο βιομήχανος θέλουσι διά των προσώπων της εκλογής των, να λαμβάνωσι μέρος εις όλα όσα εαυτούς ή το έθνος ολόκληρον αφορώσιν, ο στρατιώτης θέλει να ανοιχθή ευρύ το στάδιον εις την ανδρείαν, την αυταπάρνησιν και τας λοιπάς πολεμικάς αρετάς του, αι τάξεις όλαι της κοινωνίας τέλος πάντων ζητούσιν να λυθώσιν αι προς τόσου χρόνου δεσμευμέναι δυνάμεις του έθνους, ν’ αφεθή ελευθέρα η πεδιάς της κοινοβουλευτικής παλαίστρας, εις την οποίαν η αρετή, ο πατριωτισμός, η ευφυΐα, και η μεγαλοπραγμοσύνη δύναται να δημιουργηθή και να αναλάμψη, και ν’ αποσκορακισθή μακράν το πνεύμα αυτό της συγκεντρώσεως και αδυσωπήτου κηδεμονίας, το οποίον τόσα έτη διέπον ήδη την ωραίαν ημών πατρίδα, ουδέν μέγα και θαυμαστόν, ουδέν άξιον λόγου ηδυνήθη να παραγάγη. Ιδού εν συνόψει αι αρχαί και αι απαιτήσεις της νεολαίας της σπουδαζούσης, της εμπορευομένης, της στρατευομένης, της θαλασσοπλοούσης, της γεωργούσης, της βιομηχάνου και πάσης εν ενί λόγω τάξεως…».

Ο Παπαθανασίου πριν ακόμα αποφασίσει να εκδόσει δική του εφημερίδα, είναι οπαδός του Προυντόν και γενικά του αναρχισμού. Στα 1861 δημοσίεψε το άρθρο με τον τίτλο «Αναρ­χία» στο «Φως» του Σοφ. Καρύδη.

Το 1869 κλείνει τη «Νέα Γενιά» και γίνεται συνιδιοχτήτης και συνδιευθυντής του «Μέλλοντος» του Γ. Γλήνη». Τον Οκτώβριο του 1870 πεθαίνει ο Γ. Γλήνης και ο Παπαθανασίου συνεχίζει μόνος του την έκδοση της εφημερίδας.

Ο Παπαθανασίου είναι γαλλόφιλος, αλλά και εχθρός του Ναπολέοντα του Γ’ και γενικά της μοναρχίας και της απολυ­ταρχίας. Χαιρετίζει την ανακήρυξη της δημοκρατίας στη Γαλ­λία, όμως δεν ανήκει στους οπαδούς της πρώτης κυβέρνησής της. Η έκρηξη της επανάστασης στο Παρίσι στις 18 Μαρτίου 1871 τον αιφνιδιάζει, είναι βέβαια περισσότερο από πολλούς άλλους έτοιμος να την επιδοκιμάσει.

Στο φύλλο της 15 Μαρτίου του «Μέλλοντος» καταχωρούνται ειδήσεις σχετικά με τη συζήτηση στην εθνοσυνέλευση του Μπορντώ, για το πού πρέπει, στο Παρίσι ή στις Βερσαλλίες, να εγκατασταθεί. Στο ίδιο φύλλο δημοσιεύει την πληροφορία για την καταδίκη σε θάνατο «ερήμην» των Μπλανκί, Φλουράνς και Λίγκαρντ. Στο επόμενο φύλλο υπάρχει πλήρης περιγραφή της εισόδου των γερμανικών στρατευμάτων, της αγανάκτησης του λαού από αυτή την αιτία και των διαθέσεών του απέναντι στον καταχτητή.

«Τα εργατικά προάστια – γράφει το «Μέλλον» – Μπελβίλ και Βιλέτ τελούν ήδη από μέρες σε κηρυγμένη σχεδόν επα­νάσταση, οργανώνοντας καθημερινά διαδηλώσεις και οχλαγωγίες. Ο γηραιός στρατηγός Παλαντίν, που ανέλαβε την αρχη­γία της εθνοφυλακής του Παρισιού, καταβάλλει μάταιες προ­σπάθειες για να κατευνάσει τα πνεύματα και αποκαταστήσει την τάξη. Επικίνδυνο χαραχτήρα έλαβε ο αναβρασμός κυρίως στο Παρίσι τη νύχτα της 18 Μαρτίου. Στις 11, τρία τάγματα εθνοφυλακής φέροντα μαζί τους 8 κανόνια, και 4 μυδραλιοβόλα, κατέβηκαν από τα προάστια στο εσωτερικό της πόλης με στασιαστικές φωνές. Ενώ κλήθηκαν να διαλυθούν, οι ταραξίες αντιστάθηκαν και πυροβόλησαν. Τα κυβερνητικά στρατεύματα αναγκάστηκαν τότε να τους επιτεθούν με τη λόγχη και να τους τρέψουν σε φυγή. Κατά τη μία μετά τα μεσάνυχτα εξερράγησαν στην οδό Λε Πελετιέ βόμβες νιτρογλυκερίνης. Φαίνεται ότι πά­ντα ταύτα τα επαναστατικά συμπτώματα συνδέονται με κάποια μεγάλη συνωμοσία των «ερυθρών» δημοκρατών, την οποία έ­γκαιρα ανακάλυψε η κυβέρνηση…».

Από την είδηση αυτή καταλαβαίνει κανείς τις πηγές του «Μέλλοντος». Είναι οι εφημερίδες του Τιέρς. Οι ίδιες πηγές θα χρησιμοποιούνται από την εφημερίδα αυτή ως τις πρώτες μέρες του Απριλίου. Ενα μήνα ύστερα από την εγκαθίδρυση της Κομμούνας στο Παρίσι, το «Μέλλον» παίρνει θέση με το μέρος της επανάστασης και αρχίζει να την υπερασπίζεται από τις επιθέσεις και τις συκοφαντίες των αντιπάλων της με νευρώδη αρθρογραφία. Η υπεράσπιση αυτή καθόλου δε σημαίνει πως ο Παπαθανασίου έχει συλλάβει εντελώς το πνεύμα και το χαρακτήρα της Κομμούνας. Η κύρια ιδέα του Παπαθανασίου συμπυκνώνεται στα παρακάτω: Αυτοδιοίκηση των πόλεων, χωριών και επαρχιών. Ομοσπονδία των αυτόνομων δήμων. Η κυβέρνηση της Γαλλίας θα ρυθμίζει τη νομοθεσία σε ό,τι αφορά την εξωτερική πολιτική της χώρας, προβλήματα πολέμου, κ.ά. που συνδέονται με τα πολύ γενικά οικονομικά, τη συγκοινωνία, το εξωτερικό εμπόριο. Υπόδειγμα για ένα τέτοιο πολιτειακό και κοινωνικό σύστημα, οι Ενωμένες Πολιτείες της Αμερικής, όπου χάρη στη διοικητική αποκέντρωση, την αυτοδιοίκηση, απόφυγαν τα δεσμά της καταπίεσης (οικονομικής, πολιτικής, εκκλησιαστικής, αστυνομικής και στρατιωτικής) από μια κυβέρνηση που κρατά για τον εαυτό της όλη τη δύναμη επιβολής πάνω στο λαό.

Στις 29 Απριλίου δημοσιεύει το πρώτο κύριο άρθρο του ο Παπαθανασίου για την Κομμούνα με τον τίτλο: «Οι αλιτήριοι και το νέο κακούργημά τους κατά της δημοκρατίας». Με το επίθετο «αλιτήριοι» χαραχτηρίζει τους μεγαλοαστούς δημο­κράτες της Γαλλίας και πιστεύει πως έτσι θα τους χαρακτηρίσει και η φωτισμένη ιστορία.

Το πρώτο κακούργημά τους προς την πατρίδα τους και προς όλην την ανθρωπότητα: η παράταση, ή μάλλον η ανανέωση του φονικοτέρου από τους ως τώρα πολέμους, για να μη προ­σβληθεί η στρατιωτική φιλοτιμία μιας φρουράς, του Στρα­σβούργου. Το δεύτερο κακούργημα των Βερσαλλιών: «Πράτ­τουν σήμερα – γράφει το «Μέλλον» – δεύτερο κακούργημα πιο μιαρό, πιο ανόσιο με το να πνίγουν στα αίματα την ευγενέ­στερη, την πρακτικότερη, τη μόνη που μπορεί να σταθεί και να καρποφορήσει δημοκρατία, της ομοσπονδίας ελεύθερων και αυτοδιοίκητων δήμων, τη δημοκρατία των Ενωμένων Πολι­τειών της Αμερικής». Και εξηγείται στο ίδιο άρθρο: «Σιγήσα­με ως τώρα για τον εμφύλιο σπαραγμό της Γαλλίας, γιατί δεν γνωρίζαμε τι ζητούσαν και τι πίστευαν οι επαναστάτες του Πα­ρισιού, γιατί ακούγαμε, γιατί κραυγάζαν από παντού τα όργα­να των αυτοκαλούμενων δημοκρατών, σε συναυλία με τους μο­ναρχικούς και τους αυτοκρατορικούς, ότι η επανάσταση του Παρισιού ήταν η των ερυθρών και σοσιαλιστών, ότι ποθούσε αίματα και αρπαγές, και ότι ζητούσε να εγείρει ως πολίτευμα την κοινοκτημοσύνη. Αλλά σήμερα έχουμε στα χέρια το πρό­γραμμα της επανάστασης εκείνης, σήμερα ακούμε τη φωνή της, βλέπουμε τις αρχές και την πορεία της. Την επανάσταση διοικεί άνδρας Γάλλος, που έμεινε πολύ στην Αμερική και από απλός στρατιώτης σε στρατηγό υψώθηκε κατά τον πόλεμο για την κατάργηση της δουλείας, ο στρατηγός Κλυζερέ, και την πόλη του Παρισιού κατά το σύστημα το αμερικανικό προσπαθεί να διοργανώσει και συνηθίσει. Και το πρόγραμμά του είναι το πρόγραμμα των Ενωμένων Πολιτειών της Αμερικής, είναι το σύνταγμά των, το σύνταγμα εκείνο που ανέδειξε την αγλαώτερη, την ενδοξότερη που φώτισε ποτέ ο ήλιος πάνω σε τούτη την υδρόγειο σφαίρα, δημοκρατία».

Από τη θέση του αυτή, δε θα μπορέσει να μετακινηθεί ποτέ ο Παπαθανασίου. Είναι άλλωστε ελάχιστα κατατοπισμένος πάνω σ’ αυτή τη φιλολογία του ουτοπικού σοσιαλισμού, τις γνώσεις του τις αντλεί κυρίως από τα παραμυθοειδή μυθιστορήματα του Λαβελέ. Αυτό βέβαια δε θα τον εμποδίσει να υπερασπίσει με εξαιρετική δύναμη τον ηρωισμό των κομμουνάρων και όλα τα μέτρα που ψήφισε η Κομμούνα. Σχετικά με το γκρέμισμα της στήλης της πλατείας Βαντώμ, θα γράψει στην εφημερίδα του:

«

Την 18 Μαΐου ο δήμος του Παρισιού, πανηγυρικά και σε τελετή, έρριψε τη γιγάντια και περιβόητη στήλη της πλα­τείας Βαντώμ. Ο υλικός κρότος της πτώσης γέμισε όλη την πόλη του Παρισιού. Αλλά ο νοερός της κατεδαφίσεώς της ήχος θα γεμίσει από συγκίνηση και θαυμασμό όλη την οικουμένη, θα ανεβάσει την επανάσταση του δήμου των Παρισίων της 18 Μαρτίου στον κολοφώνα της τιμής και του κλέους. Κάποια όργανα και σε μας, σε συναυλία με τα πορωμένα από το δεσπο­τισμό φύλλα της Ευρώπης, ονόμασαν την πράξη αυτή του παρι­σινού λαού έργο του «αγριότερου βανδαλισμού». Ημείς την αντονομάζομεν και μαζί μας θα την ονομάσει η αδέκαστος και απαθής ιστορία, πράξη του ευγενέστερου, του θειοτέρου αισθή­ματος από το οποίο εμφορήθηκε, ηλεκτρίσθη ποτέ η ανθρώπινη καρδιά, του κατά των πολέμων, του κατά της ανθρωποκτονίας, του κατά των μυσαρών κατακτήσεων μίσους!».

Και τελειώνει το άρθρο:

«Σκύψτε και προσκυνείστε σεις που τη βλασφημήσατε την υψηλή και θειότατη αυτή πράξη, που υπαγορεύθηκε από τα ευγενέστερα και ιερότατα αισθήματα, από τα οποία εμπνεύσθη­κε ποτέ λαός. Ας υψωθεί από τούτη τη γωνία, όπου βρήκαν ηχώ όλες οι ιερές και γενναίες ιδέες, φωνή συμπαθής, ένα χαί­ρε, ένα ζήτω, υπέρ των εκπροσωπούντων και υπερμαχούντων των μόνων εγγυωμένων την ανάπλαση και την ευημερία του κόσμου ιδεών και αισθημάτων.

»Ναι, χαίρετε οι πρόμαχοι και σε λίγο μάρτυρες των αρχών, πάνω στις οποίες μόνον δύναται να θεμελιωθεί η αληθινή, η ακράδαντη, η λαοσώτειρα ελευθερία. Οι αρχές σας θα πνιγούν στο αίμα και τη φωτιά από τους κίβδηλους δημοκράτες. Αλλά οι αρχές σας είναι προορισμένες να αναπλάσσουν τα έθνη και τους λαούς, και θα αναπλάσσουν και τη Γαλλία, ή η Γαλλία είναι διαγραμμένη από τη βίβλο των επιζώντων εθνών. Η πράξη σας της 18 Μαΐου συκοφαντήθηκε, βλασφημήσθηκε και θα βλασφημησθεί λυσσαλέα από τους φορτωμένους με τις ιδέες του παρελθόντος, της συγκέντρωσης και της αδελφοκτονίας. Αλλά η πράξη σας θα χαρακτηρισθεί από την αθάνατη ιστορία ως η ευγενέστερη και η υψηλότερη του δικού μας αιώνα, η καταδίκη των εκατομμυριοπενθών και δισεκατομμυριοβόρων πολέμων. Μακάρι να μπορέσει η αδελφική αυτή φωνή να φτάσει ίσαμε σας στην οδυνηρή απομόνωση και αποτυχία των πιο καλών αρχών σας, ως ελάχιστη παρηγοριά!».

Δεν ήταν χωρίς κινδύνους ο δημοσιογραφικός αγώνας του Παπαθανασίου για την υπεράσπιση της Κομμούνας στην Ελλά­δα. Η εγκύκλιος – έκκληση του Φαβρ προς όλες τις κυβερνή­σεις της Ευρώπης, να καταδικάσουν την παρισινή επανάσταση, διαβάστηκε στην ελληνική Βουλή, η οποία δεν άργησε να ε­γκρίνει ψήφισμα καταδικαστικό. «Η διαγωγή του εν Παρισίοις οικτρώς και αξίως ως έπραξεν τον βίον καταστρέψαντος δήμου εξήγειρε και δικαίως την αγανάκτησιν όλων των λαών. Τα κοι­νοβούλια της Ευρώπης διαρρήδην απεδοκίμασαν τα εν Παρι­σίοις εκτελεσθέντα. Η ελληνική Βουλή έπραξε και αύτη ως ώφειλεν. Ιδού κατά τα εστενογραφημένα πρακτικά της 22 Μαΐου τι ερρέθη και απεφασίσθη». Κάτω από αυτόν τον πρόλογο η εφημερίδα «Παλιγγενεσία» δημοσιεύει όσα ειπώθηκαν στη Βουλή σχετικά με την Κομμούνα.

* Ονομαστικοί πίνακες Ελλήνων εθελοντών στο γαλλικό στρατό κατά τον γαλλογερμανικό πόλεμο έχουν δημοσιευθεί και σε εφημερίδες και σε βιβλία (Αλεξ. Φ. Αλεξάνδρου, Απομνημονεύματα των εν Γαλλία μεταβάντων Ελλήνων εθελοντών κατά τον γαλλογερμανικόν πόλεμον του 1870 και εις το σύνταγμα των ελευθέρων σκοπευτών των Παρισίων υπηρετησάντων, Αθήναι 1871. Δεν διαθέτουμε παρόμοιο υλικό για όσους προσχώρησαν στην Κομμούνα. Η αθηναϊκή εφημερίδα «Παλιγγενεσία» (1/14.6.1871) αναφέρει ένα Σπανδωνή από τη Χίο κάτοικο άλλοτε της Πόλης, που ανέλαβε υπηρεσία διευθυντή των τηλεγραφείων της Κομμούνας.