Γυναίκες στην εξορία στα χρόνια του Εμφυλίου

Τα συρματοπλέγματα έγιναν απλώστρες…

«Είναι γιομάτες οι ελληνικές θάλασσες, από αναρίθμητα ξερονήσια. Ενας μυθικός θεός λες και τα σφεντόνισε από τον Ολυμπο, σε μιαν οργισμένη στιγμή και σπάρθηκαν στην υγρήν επιφάνεια και ρίζωσαν. Ξερές πέτρες φρυγμένες από την αλμύρα κι από τους αγέρες, που μέρα νύχτα τις δέρνουν. Απάνου τους δεν μπορεί ν’ ανθίσει η ζωή. Λίγα μαραζωμένα αγριάγκαθα και λίγοι άνθρωποι ξερακιανοί και ρουφηγμένοι κι αυτοί σαν τους βράχους, παλεύουν με τα άγρια στοιχεία της φύσης για να διατηρηθούν… Κάθε φορά που ένα ανελεύθερο κράτος πίεζε τις καρδιές των Ελλήνων, σ’ αυτά τα νησιά πετιούνταν οι άνθρωποι που πάλευαν για λίγο δίκιο, για λίγη λευτεριά… Από τα ξερονήσια πέρασαν κατά καιρούς, οι πιο λεύτεροι άνθρωποι της Ελλάδας. Κάθε φορά που η μαυρίλα πλάκωνε τον ουρανό, εκεί στα ξεμοναχιασμένα νησιά, πετιούνταν αρπαγμένοι από τις εστίες τους, οι πρόμαχοι της λευτεριάς. Μα το πνεύμα της λευτεριάς που το ‘περναν μαζί τους, εκεί στα νησιά, έβρισκε κι αυτό καταφύγιο, μέχρις ότου καινούριες μέρες θα έρχονταν, που θα εξορμούσε και πάλι απ’ αυτά τα νησιά, που στα δίσεκτα χρόνια είχαν γίνει θεματοφύλακές του, για να φέρει και πάλι στις καρδιές των ανθρώπων τη χαρά και την ελπίδα»¹.

Το μέτρο της Δικαστικής και της Διοικητικής εκτόπισης² έχει μεγάλη ιστορία στην Ελλάδα. Είναι το υπόλειμμα της αρχαίας ποινής της υπερορίας, δηλαδή της αναγκαστικής απομάκρυνσης για λόγους ασφαλείας ενός ατόμου από τον τόπο διαμονής του και της αναγκαστικής, επίσης, παραμονής του σε ορισμένο άλλο τόπο³. Κατά καιρούς, η εκτόπιση χρησιμοποιήθηκε για τη δίωξη ατόμων του κοινού Ποινικού Δικαίου, αλλά και για πολιτικούς λόγους. Η πολιτική δίωξη μέσω της εκτόπισης, στη σύγχρονη ελληνική ιστορία, εμφανίζεται λίγα χρόνια μετά την ίδρυση του κόμματος της εργατικής τάξης, έχοντας ως κύριο σκοπό τη θωράκιση του αστικού καθεστώτος, το διωγμό των ιδεών του επιστημονικού σοσιαλισμού και των φορέων τους. Συγκεκριμένα, το 1924 η κυβέρνηση του Αλέξανδρου Παπαναστασίου, με σκοπό την πάταξη της ληστείας, εισάγει το Νομοθετικό Διάταγμα της 19/21 Απριλίου 1924 «Περί συστάσεως εν εκάστω Νομώ Επιτροπών επί της Δημοσίας Ασφάλειας». Δύο χρόνια αργότερα, όμως, το εν λόγω διάταγμα τροποποιήθηκε με το διάταγμα της 5ης Μαΐου/ 2ας Ιουνίου 1926, του δικτάτορα Πάγκαλου, ούτως ώστε ο διωκτικός του χαρακτήρας να χρησιμοποιηθεί αποκλειστικά για τη δίωξη του κομμουνισμού. Εκτοτε η συνέχεια είναι λίγο – πολύ γνωστή. Το Ιδιώνυμο (Ν. 4229/1929) και οι ενισχυτικοί προς αυτό νόμοι που ακολούθησαν, η νομοθεσία της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου (Αναγκαστικοί νόμοι 117/1936 και 1075/1938), ο αντικομμουνισμός και η αστυνομοκρατία δημιουργούν ένα καθεστώς άγριων πολιτικών διώξεων με κύρια θύματα τους κομμουνιστές, αλλά και κατά περιόδους τους προοδευτικούς – δημοκρατικούς πολίτες, ακόμη και αστούς (περίοδο 4ης Αυγούστου).

Γυναίκες εκτοπισμένες στο Β’ στρατόπεδο Χίου στεγνώνουν τα στρωσίδια τους, μετά από την πλημμύρα το φθινόπωρο του 1948

Στη μεταπολεμική περίοδο η εκτόπιση ήρθε ως συνέχεια και συνέπεια της λευκής τρομοκρατίας, της προσπάθειας δηλαδή της αστικής αντίδρασης να ξαναποκτήσει την κοινωνική και πολιτική της κυριαρχία, υποτάσσοντας, μετά τη Βάρκιζα και τη διάλυση του ΕΛΑΣ, το ΕΑΜικό κίνημα. Οι εκτοπίσεις αρχίζουν από το καλοκαίρι του 1945 και πιο συστηματικά από το Γενάρη του 1946, ενώ από τον Ιούνιο του ίδιου χρόνου γενικεύονται⁴

Ενα από τα πρώτα μέτρα που πήρε η κυβέρνηση Τσαλδάρη, μετά τις ψευτοεκλογές του Μαρτίου 1946, ήταν η επαναφορά της Διοικητικής εκτόπισης. Με το Νομοθετικό Διάταγμα της 4ης Μαΐου 1946, αλλά και το διαβόητο Γ` Ψήφισμα, επανασυγκροτήθηκαν και εξοπλίστηκαν με τις απαραίτητες εξουσίες οι «Επιτροπές Δημόσιας Ασφάλειας» με σκοπό την εξόντωση των κομμουνιστών και των ΕΑΜιτών⁵. Οπου δεν μπορούσαν να επέμβουν τα έκτακτα στρατοδικεία, αναλάμβαναν οι εν λόγω Επιτροπές φροντίζοντας για τον εκτοπισμό – και τις επακόλουθες συνέπειες – όλων εκείνων που θεωρούνταν ύποπτοι όχι μόνο για αντικαθεστωτική δράση, αλλά και για αντικαθεστωτικές ιδέες. Διακρίσεις δε γίνονται. Εργάτες, αγρότες, υπάλληλοι, διανοούμενοι, επιστήμονες, στρατιωτικοί, άνθρωποι κάθε ηλικίας και φύλου, γέροι, γριές, έγκυες γυναίκες ή μανάδες με βρέφη στην αγκαλιά, βαριά άρρωστοι ή ανάπηροι, έφηβοι και ανήλικοι με την κατηγορία των αρχών ότι είναι ληστοτρόφοι (δηλαδή ανταρτοτρόφοι) και συνεπώς επικίνδυνοι για τη δημόσια τάξη ή χωρίς καμία κατηγορία, απλά ύποπτοι, εκτοπίζονται. Από μια έρευνα της Εθνικής Αλληλεγγύης, με στοιχεία έως το Γενάρη με αρχές Φλεβάρη του 1947, και χωρίς να υπολογίζονται οι κρατούμενοι σε διάφορα τμήματα μεταγωγών που ξεπερνούσαν τις 10.000, προέκυπτε ότι οι πολιτικοί εξόριστοι ανέρχονταν στους 5.809. Από αυτούς οι 4.816 ήταν άνδρες, οι 853 γυναίκες και 140 παιδιά⁶.

Μακρόνησος. Κατεβάζουν τα σκουπίδια. Διακρίνονται οι σκηνές των γυναικών και οι άδενδρες πλαγιές του νησιού

Από το δράμα των εξορίστων γενικά, σε τούτο το σημείωμα θα ξεχωρίσουμε – για να αναφερθούμε – το δράμα των γυναικών, των μανάδων και των κοριτσιών, αυτών που η φύση τις προόρισε να κυοφορήσουν τη ζωή και που με τον αγώνα για τις ιδέες τους έγιναν δυο φορές μανάδες, κυοφορώντας τη νέα, την πραγματικά ανθρώπινη ζωή.

Από το χωράφι στο καθεστώς της «πειθαρχημένης διαβίωσης»

Μόλις ψηφίστηκαν τα προαναφερόμενα μέτρα και ανέλαβαν δράση οι Επιτροπές Ασφαλείας, τα αστυνομικά όργανα σε ολόκληρη την Ελλάδα, μαζί με το κυνηγητό των ανδρών, άρχισαν να κυνηγούν και τις γυναίκες. Στις 5/11/1946, 485 γυναίκες βρίσκονταν σε τόπους εξορίας. Στις 29/11 ο αριθμός των εξόριστων γυναικών έφτασε τις 636 και στις αρχές του 1947 ξεπέρασε τις 800. Πολλές από αυτές έπασχαν από χρόνια νοσήματα, ενώ αρκετές είχαν συρθεί στα ξερονήσια σε κατάσταση εγκυμοσύνης ή με μικρά παιδιά. Οι συλλήψεις γίνονταν μέσα στα χωράφια, στην ώρα της δουλειάς ή στα χαροκαμένα, από τον πόλεμο, σπίτια. Τις άρπαζαν χωρίς δεύτερη κουβέντα και χωρίς να τους δώσουν λίγο χρόνο να πάρουν μαζί τους μια αλλαξιά ρούχα. Τις έσερναν, δέρνοντάς τες και βλαστημώντας τες ως τ’ αστυνομικά τμήματα, προσπαθούσαν να τις εξευτελίσουν με κάθε τρόπο και δεν ήταν λίγες εκείνες – ιδιαίτερα οι νεότερες – που έπεφταν θύματα των ζωωδών ενστίκτων των βασανιστών τους⁷. Ετσι, υπό μία έννοια, ο τόπος εξορίας ήταν η ανακούφιση και η λύτρωση απ’ όλα αυτά. Μετά υπήρχε το άγνωστο.

Ηρθε το υδροφόρο! Συναγερμός στις σκηνές του Μακρονησιού. Για την παραμικρή παράβαση, στέρηση του νερού

Κατά την πρώτη περίοδο, εξόριστες γυναίκες βρίσκονταν, μαζί με τους άνδρες, σχεδόν σε κάθε τόπο εξορίας. Στον Αϊ – Στράτη, στην Ανάφη, στη Φολέγανδρο, στην Ικαρία, στη Ζάκυνθο, στα Κύθηρα, στη Σκιάθο, στη Γαύδο, στους Αντιπαξούς κ.ο.κ. Αργότερα, τα μέρη συγκέντρωσής τους συγκεκριμενοποιήθηκαν. Από το Μάρτη του 1948 κύριος χώρος συγκέντρωσής τους έγινε η Χίος, Ενα χρόνο αργότερα μεταφέρθηκαν στο Τρίκερι, στη συνέχεια τις υποδέχτηκε η Μακρόνησος και κατόπιν ξανά το Τρίκερι. Ετσι το τρίγωνο Χίος, Μακρονήσι, Τρίκερι πέρασε στην ιστορία ως το τρίγωνο του βασανισμού των γυναικών την περίοδο του εμφυλίου πολέμου, αλλά και για ένα διάστημα της μετεμφυλιακής περιόδου.

Η αρχική περίοδος των εκτοπισμών δεν είχε τόσους πολλούς – όσους ακολούθησαν στη συνέχεια – καταναγκασμούς για τις εξόριστες. Ομως, πολύ γρήγορα το καθεστώς προσάρμοσε την πολιτική του και οι τόποι εξορίας μετατράπηκαν σε οργανωμένα στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπου κυριαρχούσε η αρχή της …πειθαρχημένης διαβίωσης. Με το Νομοθετικό Διάταγμα 392/1947 επιβλήθηκε η αστυνομική επιτήρηση των εξορίστων και καθιερώθηκαν βαριές ποινές (από 6 μήνες έως 5 χρόνια) για όποιον απομακρυνόταν από τον τόπο εκτόπισής του. Λίγο αργότερα, η κεντροδεξιά κυβέρνηση υπό τον Θεμιστοκλή Σοφούλη εξέδωσε τον Αναγκαστικό Νόμο 511/31- 12- 1947, βάσει του οποίου οργανώθηκε η διαβόητη πειθαρχημένη διαβίωση στους τόπους εξορίας. Τώρα πια, τα στρατόπεδα των εξορίστων δεν είχαν τίποτα να ζηλέψουν από τα αντίστοιχά τους, της περιόδου της 4ης Αυγούστου και της Κατοχής. Ο ΑΝ 511/1947 μεταξύ άλλων έλεγε⁸: «Η Αστυνομική Αρχή, εις την περιφέρειαν της οποίας ευρίσκονται υπό επιτήρησίν της άτομα τελούντα υπό εκτόπισιν βάσει αποφάσεων των Επιτροπών Δημοσίας Ασφαλείας, δύναται: α) να υποχρεοί ταύτα να παρουσιάζωνται ενώπιόν της καθ’ ορισμένα χρονικά διαστήματα, β) να απαγορεύη την κυκλοφορίαν αυτών καθ’ ωρισμένας ώρας της νυκτός, γ) να απαγορεύη την απομάκρυνσιν αυτών πέραν ορισμένης ακτίνος του τόπου εκτοπίσεως, δ) να υποχρεοί ούτους να δηλώσωσι πάσαν αλλαγήν της κατοικίας των, ε) να ενεργή κατ’ οίκον έρευνα καθ’ οιανδήποτε ώραν της ημέρας και νυκτός, στ) να απαγορεύη πάσαν συγκέντρωσιν αυτών, ζ) να απαγορεύη την υπ’ αυτών ίδρυσιν πάσης φύσεων συλλόγων, λεσχών και εντευκτηρίων, η) να απαγορεύη την έκδοσιν και τη μεταξύ αυτών κυκλοφορίαν εντύπων ή χειρογράφων, άτινα ήθελε θεωρήσει επιβλαβή εις τη δημοσίαν τάξιν, θ) να απαγορεύη την υπ’ αυτών άσκησιν του επαγγέλματός των, εφ’ όσον ήθελε κρίνει ότι αυτή δε γίνεται διά σκοπούς καθαρώς βιοποριστικούς, ι) να καθορίση το ανώτατον όριον του χρηματικού ποσού όπερ έκαστος των εις εκτόπισιν τελούντων δικαιούται να κατέχη, ια) να υποβάλλη εις έρευνας παν αντικείμενον αποστελλόμενον προς τους υπό εκτόπισιν τελούντας, ιβ) να ελέγχη την αλληλογραφίαν αυτών». Κάθε σχόλιο ασφαλώς περιττεύει!

Παιδιά της Κατοχής, παιδιά του Εμφυλίου, με τις μητέρες τους. Μεγαλώνουν στην εξορία. Χίος 1949

Ας δούμε, όμως, με περισσότερες λεπτομέρειες τη ζωή των γυναικών στους τόπους που συνέθεταν το τρίγωνο του μαρτυρίου.

Το στρατόπεδο της Χίου

Οι πρώτες εξόριστες έφτασαν στο στρατόπεδο της Χίου στις αρχές Μαρτίου του 1948. Ολες μαζί ήταν 94 γυναίκες και 17 μικρά παιδιά. Τον Ιούνιο του ’48 οι εξόριστες ‘γιναν 910 και τα παιδιά 44, ενώ 6 μήνες αργότερα οι γυναίκες έφτασαν τις 1.316 και τα παιδιά τα 52. Το στρατόπεδο ήταν στη δικαιοδοσία της Ανωτέρας Διοικήσεως Χωροφυλακής των νήσων του Αιγαίου. Διοικητής της Χωροφυλακής στη Χίο ήταν ο συνταγματάρχης Πλυτάκος και διοικητής του στρατοπέδου ο μοίραρχος Χρήστος Ζερβός. Ο Πλυτάκος λίγες φορές παρουσιάστηκε στις εξόριστες, αλλά εκείνες ένιωθαν την παρουσία του μέσα από τις διαταγές του, που, όπως γράφει η Αθηνά Κωνσταντοπούλου, «σκοπό είχανε να χειροτερεύσουν τη ζωή μας». Ο διοικητής του στρατοπέδου Ζερβός περιοριζόταν στο τυπικό μέρος των καθηκόντων του και την πραγματική διοίκηση ασκούσαν ο υποδιοικητής υπομοίραρχος Ν. Δήμου και ο ανθυπομοίραρχος Κ. Κουφόπουλος⁹. Η διοίκηση του στρατοπέδου ξεχώρισε 199 γυναίκες, τις οποίες χαρακτήρισε επικίνδυνες και τις μετέφερε σε ένα σχολείο λίγα μέτρα μακριά από το στρατόπεδο. Τις υπόλοιπες τις ταξινόμησε σε δύο κατηγορίες: Τις «Βουλγάρες» που ήταν συγγενείς ανταρτών και τις «Ρωσίδες» που θεωρούνταν κομμουνίστριες¹⁰.

Το νέο τους νοικοκυριό στο Τρίκερι. Εδώ θα ζήσουν τρία χρόνια

Οι εξόριστες στη Χίο ζούσαν σ’ ένα καθεστώς συνεχούς καταπίεσης που μέρα με την ημέρα γινόταν χειρότερο. Στόχος των αρχών ήταν να σπάσει το ηθικό τους και να τους αποσπάσει δήλωση μετανοίας. Στους θαλάμους στους οποίους έμεναν επικρατούσε συνωστισμός, οι εγκαταστάσεις υγιεινής ήταν άθλιες, νοσοκομειακή περίθαλψη δεν υπήρχε, το φαγητό ήταν άθλιο και το νερό λιγοστό. Προαυλίζονταν το πολύ τρεις ώρες την ημέρα, δεν είχαν καμία δυνατότητα ψυχαγωγίας, ενώ η ψυχολογική βία που ασκούνταν πάνω τους για την απόσπαση δήλωσης μετανοίας ήταν αφόρητη. Συνηθισμένες ποινές ήταν το κρατητήριο, η νηστεία, η στέρηση αλληλογραφίας. Βέβαια, για τη στέρηση της αλληλογραφίας οι αρχές του στρατοπέδου δε χρειάζονταν αφορμή. Γνώριζαν την ψυχολογική επίδραση που είχε στις εξόριστες το θέμα και δεν έχαναν ευκαιρία να κατακρατούν τα γράμματα, όπως και τα χρήματα, των θυμάτων τους κάνοντας την κατάστασή τους ακόμη πιο αφόρητη.

Από τα ψυχικά και σωματικά βασανιστήρια που υπέστησαν αυτές οι γυναίκες το χειρότερο ήταν ο αποχωρισμός των παιδιών από τις μανάδες τους. Η Μαριγούλα Μαστρολέων – Ζέρβα γράφει σχετικά¹¹: «Μια μέρα, το πρώτο δεκαήμερο του Ιούνη (σ.σ. 1948) ξυπνήσαμε το πρωί και είδαμε μια αλλιώτικη συμπεριφορά. Σε λίγο μπαίνει μέσα στο κτίριο ο διοικητής με τον Μπατζάρα και λέει: «Ολες οι μωρομάνες στο χολ, με τα παιδιά τους». Μαζεύτηκαν κι άρχισε να τους λέει: «Η μητέρα Ελλάδα αισθάνεται υποχρέωση απέναντι στα Ελληνόπουλα που κινδυνεύουν δίπλα στις μάνες Βουλγάρες που τα δηλητηριάζουν με τον κομμουνισμό, γι’ αυτό θα τα πάρουμε να τα περισώσουμε». Μόλις ακούστηκε αυτό, άρχισαν και τα πρώτα κλάματα των μεγάλων παιδιών που κατάλαβαν. Αρχισε η δραματική στιγμή. Παίρναν τα παιδιά από την αγκαλιά της μητέρας και τα φόρτωναν στα καμιόνια. Μπορείτε να φανταστείτε τη σκηνή αυτή; Από μέσα φώναζαν οι μάνες και από έξω φώναζαν και έκλαιγαν τα παιδιά. Οσο ήμαστε εξορία, ποτέ δεν έμαθαν οι μανάδες πού τα είχαν τα παιδιά τους. Τα είχαν πάει στα αναμορφωτήρια της Φρειδερίκης. Οταν βγήκαν οι μάνες, παιδεύτηκαν δύο και τρία χρόνια για να μπορέσουν να τα πάρουν».

Από τη Χίο στο Τρίκερι

Τσαγκαρίνες και κορδελιάστρες πρώην εργάτριες. Τώρα επισκευάζουν άρβυλα – σόλες, ψίδια, μπαλώματα. Φτιάχνουν τσόκαρα και πέδιλα για τις γυναίκες και για τα παιδιά στο Τρίκερι

Στις αρχές Απριλίου του 1949 οι εξόριστες άλλαξαν τόπο εξορίας και από τη Χίο μεταφέρθηκαν στο Τρίκερι, ένα μικρό νησί, μ’ ελάχιστους κατοίκους στον Παγασητικό κόλπο. Το νησί αυτό χρησιμοποιούνταν ως τόπος εξορίας από το καλοκαίρι του 1947. Εκεί μάζευαν αρχικά άνδρες εξόριστους από διάφορα μέρη της Ελλάδας. Ο αριθμός τους, έως το Μάρτη του 1949 που τους μετέφεραν στη Μακρόνησο, έφτασε τις τρεις με τέσσερις χιλιάδες. Αργότερα, μαζί με τους άνδρες φέρνανε στο νησί «προληπτικά» και γυναίκες που προέρχονταν από οικογένειες ανταρτών.

Σύμφωνα με την Βικτωρία Θεοδώρου, η πρώτη αποστολή περίπου 1.200 εξορίστων γυναικών και παιδιών ξεκίνησε από τη Χίο, με προορισμό το Τρίκερι στις 4 Απριλίου του 1949. Ως το Σεπτέμβρη του ιδίου έτους οι εξόριστες στο νησί μαζί με τα παιδιά έφτασαν τα 4.700 άτομα¹².

Αρχικά οι εξόριστες εγκαταστάθηκαν στα κελιά του μοναστηριού του νησιού, αλλά όταν ο αριθμός τους μεγάλωσε αρκετά, οι περισσότερες ζούσαν σε αντίσκηνα γύρω από το μοναστήρι. Το στρατόπεδο φυλασσόταν από στρατιώτες και η ζωή των γυναικών είχε οργανωθεί σύμφωνα με τα πρότυπα των στρατιωτικών μονάδων.

Οι συνθήκες διαβίωσης στο στρατόπεδο ήταν άθλιες. Περισσότερο άθλιες απ’ ό,τι στη Χίο. Το συσσίτιο ήταν λιγοστό, 80 δράμια ψωμί και όσπρια. Το νερό επίσης. Οι σκηνές το χειμώνα πλημμύριζαν. Από άποψη υγιεινής δεν υπήρχαν ούτε τα στοιχειώδη και φυσικά ούτε λόγος να γίνεται για την ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και φροντίδα τουλάχιστον των παιδιών και των ηλικιωμένων.

Καθημερινή, όμως και εξαντλητική ήταν η αγγαρεία που μαζί με τις εθνικοφρόνου περιεχομένου διαλέξεις, τις απειλές, τους εξευτελισμούς, τη βία αποτελούσαν ένα ασφυκτικό πλαίσιο το οποίο στόχευε στον εξαναγκασμό σε δηλώσεις μετανοίας.

Κι όμως οι γυναίκες άντεξαν. Βρήκαν ακόμη τη δύναμη να μάθουν γράμματα και να οργανώνουν πολιτιστικές εκδηλώσεις. Μικρές συναυλίες όπου τραγουδούσαν τραγούδια από διάφορους τόπους της Ελλάδας, αλλά και θεατρικές παραστάσεις. Η Ελένη Λεύκα περιγράφει¹³: «Ετσι διψασμένες για τη ζωή, επιστρατεύουμε η κάθε μία τις δυνάμεις της, ό,τι μπορούμε για να γεμίσουμε τη ζωή μας. Οι γιατρίνες μας, οι νοσοκόμες μας φροντίζουν τις άρρωστες. Οι δασκάλες και παιδαγωγοί κάνουν μαθήματα, φροντίζουμε τα παιδιά μας, άλλες ζυγίζουν τα κάρβουνα, άλλες παλεύουν με τις φωτιές των καζανιών της κουζίνας. Κρυφά οργανώνουμε κυριακάτικες γιορτούλες με χορούς και σκετς, που πάντα στα κείμενά τους έχουν τα έθιμα και τη ζωή του κάθε τόπου… Οσο οι μήνες προχωρούν, τόσο η ζωή μας δυσκολεύει. Τα μέτρα που παίρνουν οι αρχές γίνονται πιο σκληρά, όσο ο αγώνας των ανταρτών πάνω στα βουνά σκληραίνει. Τις νύχτες πέρα στο Πήλιο ακούμε τις μάχες, τις εκρήξεις. Κι η κάθε μια αγωνιά, βρίσκεται με τη σκέψη της κοντά στον άντρα, στον αδελφό, στο γιο που μάχονται στο βουνό».

Στην κόλαση της Μακρονήσου

Τον Οκτώβρη του 1949 η κυβέρνηση των Αθηνών εξέδωσε το ΟΓ΄ Ψήφισμα «Περί μέτρων Εθνικής Αναμορφώσεως», βάσει του οποίου συστάθηκε ο Οργανισμός Αναμορφωτηρίων Μακρονήσου (ΟΑΜ). Στη δικαιοδοσία του ΟΑΜ περιήλθαν «άπαντες… οι διατελούντες εν εκτοπίσει ως ενεχόμενοι εις αντεθνικάς ενεργείας ή ως Επικίνδυνοι εις το εθνικόν καθεστώς, ως και οι προληπτικώς συλληφθέντες υπό του υπουργείου Δημοσίας Τάξεως και των στρατιωτικών αρχών»¹⁴. Ετσι οι εξόριστες γυναίκες του στρατοπέδου στο Τρικέρι πέρασαν κι αυτές στη δικαιοδοσία του Οργανισμού Αναμορφωτηρίων Μακρονήσου. Το χειρότερο όμως συνέβη λίγο αργότερα, τον Ιανουάριο του 1950, όταν 1.200 απ’ αυτές (μαζί και παιδιά) μεταφέρθηκαν στο κολαστήριο της Μακρονήσου. Εκεί η κατάσταση ήταν χειρότερη από οπουδήποτε αλλού. Από την πρώτη στιγμή οι αρχές του στρατοπέδου φανέρωσαν πλήρως τις προθέσεις τους. Διέξοδος πέραν της δήλωσης δεν υπήρχε για τις εξόριστες. «Ελληνίδες – φώναζαν τα μεγάφωνα – δεν ταιριάζουν στα χέρια σας οι αλυσίδες του κομμουνισμού – Ελληνίδες γυρίστε πίσω στα σπίτια σας – Ζητήστε συγνώμη από την πατρίδα»¹⁵. Το στρατόπεδο στο οποίο κλείστηκαν οι γυναίκες, το λεγόμενο Ειδικόν Σχολείον Αναμορφώσεως Γυναικών (ΕΣΑΓ), ήταν διαμορφωμένο για να υπηρετήσει αυτόν τον σκοπό, το σκοπό της υποταγής ή της ανανήψεως, κατά την ορολογία των αρχών της εποχής. Οι μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν ήταν πολλές. Χωρίστηκαν οι μάνες από τα παιδιά τους, χρησιμοποιήθηκαν φαντάροι που είχαν υπογράψει δηλώσεις για να περιγράψουν στις κρατούμενες τα βασανιστήρια που τις περίμεναν και να τις τρομοκρατήσουν, οι πιο «επικίνδυνες» κομμουνίστριες απομονώθηκαν από τις υπόλοιπες. Κατόπιν άρχισαν τα βασανιστήρια: Εφοδοι από τους αλφαμίτες μέσα στη νύχτα, καψώνια, βρισιές, εξευτελισμοί, ανακρίσεις επί ώρες, ξυλοδαρμοί. Η Ουρανία Στάβερη περιγράφει μια από τις πολλές παρόμοιες σκηνές¹⁶: «Ξετυλίχτηκαν τέτοιες σκηνές φρίκης, που καμία, όση δύναμη κι αν έχει, δεν μπορεί να περιγράψει τις σκηνές αλλοφροσύνης. Οι αλφαμίτες κραδαίνοντας τα ρόπαλα πάνω απ’ τα κεφάλια μας, με ουρλιαχτά πεινασμένων λύκων που πέφτουν σε κοπάδι, έπεσαν επάνω μας και τραβούσαν τα παιδιά χτυπώντας όπου έβρισκαν. Εντρομα τα μικρά άρχισαν να βγάζουν σπαραχτικές φωνές που ξέσκιζαν και την πιο βάρβαρη καρδιά. Οι μάνες έσφιγγαν στην αγκαλιά τους τα μικρά που σπαρτάραγαν και τα ματάκια τους γεμάτα τρόμο απαθανάτιζαν αυτή τη φρίκη που θα τη σέρνουν σε όλη τους τη ζωή. Εμείς κρατούσαμε τις μάνες κι είχαμε γίνει ένα κουβάρι ανακατεμένα γυναικεία σώματα».

Τον Ιούλιο του 1950, ύστερα από διεθνή κατακραυγή, ο Οργανισμός Αναμορφωτηρίων Μακρονήσου διαλύθηκε και όσες εξόριστες δεν υπογράψανε δήλωση (περισσότερες από 500) μεταφέρθηκαν και πάλι στο Τρίκερι. Εκεί άρχισε η σταδιακή τους απόλυση. Τον Απρίλιο του 1953 είχαν μείνει μόνο 19 στο νησάκι του Παγασητικού, οι οποίες μαζί με νέες κρατούμενες μεταφέρθηκαν στον Αϊ Στράτη.

Η Ελένη Λεύκα, στις 31 Ιουλίου του 1950 – ημέρα κατά την οποία αναχωρούσε από τη Μακρόνησο για το Τρίκερι – έγραψε στο ημερολόγιό της¹⁷: «Ξυπνήσαμε στις πέντε το πρωί. Το ραδιόφωνο παίζει εύθυμη μουσική. Οι σκηνές μισοάδειες… Γύρω μας αφάνες, άχυρα, σκουπίδια. Ο,τι απόμεινε από το χθεσινό βιαστικό ξεσήκωμα… Δένουμε τα μπαγκάζια μας. Μυρουδιά μούχλας αναδύεται απ’ τη σκηνή. Φεύγουμε κι εμείς… ρίχνω γύρω μου μια ματιά στον τόπο τούτον του μαρτυρίου μα και της ανάτασης. Χίλια αισθήματα μέσα μου… Να κρύψω το ημερολόγιό μου».

Εκείνες οι γυναίκες το ‘κρυψαν το ημερολόγιό τους, το φύλαξαν και μας το παρέδωσαν με όποιον τρόπο μπορούσαν. Σειρά μας να διαφυλάξουμε την ιστορική μνήμη, τις αξίες εκείνου του αγώνα και να διδαχτούμε για το δικό μας δρόμο.

Πηγές:

1. Εθνική Αλληλεγγύη Ελλάδος: «Στα νησιά της Ελλάδας – Αφιερώνεται στους εξόριστους», Αθήνα 1947, σελ. 3-5.

2. Δικαστική είναι η εκτόπιση με απόφαση δικαστηρίου, ενώ διοικητική αυτή που επιβάλλεται με απόφαση των διοικητικών οργάνων.

3. Σταμάτη Καββαδία: «Η διοικητική εκτόπιση στην Ελλάδα (1871- 1974)», στο συλλογικό έργο: «Μακρόνησος – Ιστορικός τόμος», εκδόσεις Σ.Ε., τόμος β΄, σελ. 11.

4. Εθνική Αλληλεγγύη Ελλάδος: «Στα νησιά της Ελλάδας – Αφιερώνεται στους εξόριστους», Αθήνα 1947, σελ. 53.

5. Κ. Π. Οικονομόπουλου: «Νομοθεσία Αφορώσα την Δημοσίαν Τάξιν και Ασφάλειαν», Αθήναι 1951, σελ. 65-76 και 155-163.

6. Εθνική Αλληλεγγύη Ελλάδος: «Στα νησιά της Ελλάδας – Αφιερώνεται στους εξόριστους», Αθήνα 1947, σελ. 54.

7. Στο ίδιο, 32-34.

8. Κ. Π. Οικονομόπουλου: «Νομοθεσία Αφορώσα τη Δημοσίαν Τάξιν και Ασφάλειαν», Αθήναι 1951, σελ. 163-164.

9. «Στρατόπεδα Γυναικών» (συλλογικό) Αθήνα 1976, σελ. 42-43. Επανέκδοση: Σύλλογος Πολιτικών Εξορίστων Γυναικών: «Στρατόπεδα Γυναικών – Χίος, Τρίκερι, Μακρόνησος, Αϊ Στράτης 1948-1954», εκδόσεις Αλφειός, σελ. 29.

10. «Στρατόπεδα Γυναικών» (συλλογικό) Αθήνα 1976, σελ. 63-68. Επανέκδοση: Σύλλογος Πολιτικών Εξορίστων Γυναικών: «Στρατόπεδα Γυναικών – Χίος, Τρίκερι, Μακρόνησος, Αϊ Στράτης 1948-1954», εκδόσεις Αλφειός, σελ. 40-43 και Πολυμέρης Βόγλης: «Η εμπειρία της φυλακής και της εξορίας – Οι πολιτικοί κρατούμενοι στον εμφύλιο πόλεμο», εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σελ. 164.

11. Μαριγούλα Μαστρολέων – Ζέρβα: «Εξόριστες: Χίος – Τρίκερι – Μακρονήσι», εκδόσεις Σ.Ε., σελ. 13.

12. «Στρατόπεδα Γυναικών» (συλλογικό) Αθήνα 1976, σελ. 124 και 139. Επανέκδοση: Σύλλογος Πολιτικών Εξορίστων Γυναικών: «Στρατόπεδα Γυναικών – Χίος, Τρίκερι, Μακρόνησος, Αϊ Στράτης 1948-1954», εκδόσεις Αλφειός, σελ. 147 και 156.

13. Ελένη Λεύκα: «Γυναίκες στην εξορία», Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις, 1964, σελ. 30.

14. Κ. Π. Οικονομόπουλου: «Νομοθεσία Αφορώσα την Δημοσίαν Τάξιν και Ασφάλειαν», Αθήναι 1951, σελ. 167-168.

15. «Μακρόνησος – Ιστορικός τόμος», εκδόσεις Σ.Ε., τόμος β΄, σελ. 466.

16. Ουρανία Στάβερη: «Το μαρτυρικό τρίγωνο των εξορίστων γυναικών – Χίος, Τρίκερι, Μακρονήσι», εκδόσεις Παρασκήνιο, σελ. 100-101.

17. Ελένη Λεύκα: «Γυναίκες στην εξορία», Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις, 1964, σελ. 103.

Γιώργος ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ

Την Κυριακή 8 Μαΐου η 32η Μαραθώνια Πορεία Ειρήνης – Ένα σύντομο χρονικό του κινήματος ειρήνης στην Ελλάδα

Το σύμβολο του ελληνικού φιλειρηνικού κινήματος Γρηγόρης Λαμπράκης

Οι καταβολές

Το κίνημα ειρήνης στην Ελλάδα στηρίχτηκε στις πολύχρονες και πλούσιες φιλειρηνικές παραδόσεις του ελληνικού λαού. Παραδόσεις που οι ρίζες τους φθάνουν στην αρχαιότητα, που το ιδανικό της ειρήνης αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για ιστορικούς, ποιητές, φιλοσόφους. Τότε δημιουργήθηκαν φιλειρηνικοί θεσμοί, όπως οι Αμφικτιονίες και οι Ολυμπιακοί Αγώνες με αντοχή στο χρόνο, που σήμερα αποτελούν πανανθρώπινη κληρονομιά.

Οι μεταγενέστεροι αγώνες του ελληνικού λαού για εθνική ανεξαρτησία και δημοκρατία και ο αγώνας για ειρήνη αποτέλεσαν τις δύο όψεις του αυτού νομίσματος. Παντού βάδιζαν μαζί, με αποκορύφωμα τον μεγάλο αγώνα ενάντια στο φασισμό και στον πόλεμο. Σε αυτό το έδαφος γεννήθηκε και ανδρώθηκε το ελληνικό φιλειρηνικό κίνημα. Τότε που στην Ελλάδα όλα «τα σκιαζε η φοβέρα» του εμφυλιοπολεμικού κράτους και της αμερικανοκρατίας, μπήκαν τα θεμέλια αυτού του κινήματος, που ο Νίκος Νικηφορίδης τα έβαψε με το αίμα του. Ο νεαρός αγωνιστής της ειρήνης, εκτελέστηκε στις 5 Μάρτη 1951 στη Θεσσαλονίκη σε ηλικία 22 χρόνων, μετά από την καταδίκη του σε θάνατο από έκτακτο στρατοδικείο, γιατί μάζευε υπογραφές για την «Εκκληση της Στοκχόλμης»,που απαιτούσε των κατάργηση και απαγόρευση των ατομικών όπλων.

Τα πρώτα βήματα

Η συγκέντρωση υπογραφών κάτω από την «Εκκληση της Στοκχόλμης» αποτελεί την πρώτη παγκόσμια εκστρατεία που οργάνωσε το Παγκόσμιο Συμβούλιο Ειρήνης (ΠΣΕ) και στην οποία συμμετείχε και το ελληνικό κίνημα ειρήνης, όταν ακόμα ήταν στα σπάργανά του. Της ίδρυσης της ΕΕΔΥΕ είχε προηγηθεί, πέντε χρόνια πριν, η ίδρυση του ΠΣΕ. Το παγκόσμιο φιλειρηνικό κίνημα άρχισε να εμφανίζεται αμέσως μετά τη λήξη του Β Παγκόσμιου Πολέμου. Η έναρξη της πυρηνικής εποχής με την τραγωδία της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι το 1945 ξεσήκωσε την παγκόσμια συνείδηση και έκανε επιτακτική την ανάγκη για οργάνωση και κλιμάκωση του αγώνα για ειρήνη και αφοπλισμό.

Ψυχρός πόλεμος

Την εποχή εκείνη ο κίνδυνος ενός τρίτου παγκόσμιου πολέμου ήταν ορατός. «Ο ψυχρός πόλεμος»,που είχε αρχίσει από τα μέσα του 1946, πολύ εύκολα θα μπορούσε να μεταβληθεί και σε θερμό πυρηνικό ολοκαύτωμα της ανθρωπότητας λόγω της ανάπτυξης των ατομικών όπλων. Οι ΗΠΑ έχοντας μέχρι το 1950 το μονοπώλιο της ατομικής βόμβας απειλούσαν διαρκώς ότι θα της κάνουν χρήση. Ετσι, η αποτροπή ενός παγκόσμιου πυρηνικού πολέμου, το σταμάτημα του ανταγωνισμού των εξοπλισμών και ο τερματισμός των τοπικών πολέμων αποτέλεσαν τη βάση ανάπτυξης του φιλειρηνικού κινήματος. Οι στόχοι αυτοί δεν άφησαν ασυγκίνητες και τις φιλειρηνικές δυνάμεις στην Ελλάδα.

Στις 6 Αυγούστου 1948 συνήλθε στο Βρότσλαβ της Πολωνίας το πρώτο Παγκόσμιο Συνέδριο διανοουμένων για την ειρήνη.Στο ιστορικό αυτό συνέδριο συμμετείχε και ελληνική αντιπροσωπεία από την Ελλη Αλεξίου,τον Πέτρο Κόκκαλη και άλλους Ελληνες διανοουμένους – αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης. Το συνέδριο έκανε έκκληση για την οργάνωση του αγώνα για την ειρήνη σε όλο τον κόσμο.

Στις 20 Απρίλη 1949 συνήλθε ταυτόχρονα στο Παρίσι και στην Πράγα (ο ψυχρός πόλεμος δεν επέτρεψε σε όλους να συγκεντρωθούν σε μια πόλη) το Παγκόσμιο Συνέδριο των δυνάμεων της ειρήνης.Στο Συνέδριο αυτό αποφασίστηκε η δημιουργία του Παγκόσμιου Συμβουλίου Ειρήνης,που συγκροτήθηκε ένα χρόνο αργότερα στη Βαρσοβία με πρόεδρο τον Γάλλο νομπελίστα φυσικό Φρεντερίκ Ζολιό – Κιουρί.

Φθάσαμε έτσι στην «Εκκληση της Στοκχόλμης» και στη συγκέντρωση υπογραφών κάτω από αυτό το κείμενο, που αποτέλεσε και την αφορμή για την εκτέλεση του Ν. Νικηφορίδη. Στην εκστρατεία αυτή συμμετείχε και το ελληνικό φιλειρηνικό κίνημα, κάτω βέβαια από τρομερά δύσκολες συνθήκες. Ωστόσο, το κίνημα για την ειρήνη στην Ελλάδα συνέχιζε την ανάπτυξή του. Αντιτάσσεται στην ένταξη της Ελλάδας στο ΝΑΤΟ,στις 18 Φλεβάρη 1952 και στην υπογραφή της υποδουλωτικής ελληνοαμερικανικής συμφωνίας για τις βάσεις στις 12 Οκτώβρη 1953.

Η ίδρυση της ΕΕΔΥΕ

Η ανάπτυξη αυτών των αγώνων οδήγησε στη δημιουργία της Ελληνικής Επιτροπής για τη Διεθνή Υφεση και Ειρήνη.Στις 15 Μάη 1955 δημοσιεύεται η Ιδρυτική της Διακήρυξη:

«Από την αυτήν αγωνίαν συνεχόμενοι οι υπογράφοντες την παρούσαν έκκληση, απευθυνόμεθα προς όλους εκείνους που έχουν συνείδηση του επικρεμάμενου τερατώδους κινδύνου και, ζητούμεν από αυτούς να ενωθούν με τους φιλειρηνικούς ανθρώπους όλου του κόσμου, εις μιαν κοινήν και ισχυράν προσπάθειαν ικανήν να πείσει τους κυβερνώντες τα μεγάλα κράτη, ότι έχουν καθήκον να σπεύσουν να ικανοποιήσουν – σύμφωνα άλλωστε και προς το αληθινόν πνεύμα του Καταστατικού Χάρτου του ΟΗΕ – τους πλέον θερμούς και ανθρωπιστικούς πόθους όλων των Λαών, δηλαδή: Τον σημαντικόν περιορισμόν των κλασικών εξοπλισμών, την κατάργησιν των όπλων και μέσων ομαδικής καταστροφής, την αποκήρυξιν του πολέμου ως μέσου επιλύσεως των διεθνών διαφορών και την αποκατάστασιν ειλικρινών και σταθερών σχέσεων φιλίας και αλληλοσεβασμού μεταξύ όλων των χωρών, διότι έτσι και μόνον θα εδραιωθεί η Ειρήνη, το Υψιστον αυτό αγαθόν διά κάθε λαόν».

Πλούσια δράση

Οι Επιτροπές Ειρήνης που ιδρύθηκαν ακολούθως σε όλη την Ελλάδα κράτησαν ανοιχτά όλα τα μεγάλα ζητήματα της εθνικής ανεξαρτησίας και της ειρήνης. Η ΕΕΔΥΕ από τον πρώτο της χρόνο αγωνίζεται σε όλα τα επίπεδα:

– Εκδίδει ψηφίσματα διαμαρτυρίας για την εγκατάσταση των βάσεων.

– Αναδεικνύει το δικαίωμα του κυπριακού λαού για αυτοδιάθεση.

– Συμμετέχει σε διεθνείς δραστηριότητες όπως στο ΠΣΕ.

– Από το 1958 εκδίδει το περιοδικό «Δρόμοι της Ειρήνης».

– Διοργανώνει συγκεντρώσεις, όπως η μεγαλειώδης ανοιχτή συγκέντρωση που έγινε στις 12 Δεκέμβρη του 1958 στον Πειραιά ενάντια στο πόλεμο.

Μπαίνοντας στη δεκαετία του ’60 το κίνημα ειρήνης έχει απλωθεί αρκετά, έχει ριζώσει στη συνείδηση του ελληνικού λαού και αρχίζει να ειδικεύει τα θέματά του. Τότε δημιουργούνται η Εργατική Κίνηση για τον Αφοπλισμό και την Ειρήνη,η Κίνηση Νέων για τον Πυρηνικό Αφοπλισμό «Μπέρτραντ Ράσελ»,ηΕπιτροπή για τη Διαβαλκανική Συνεργασία και άλλες.

Στις 24 Ιούνη του 1962 πραγματοποιείται στο θέατρο «Πορεία» το Α Εθνικό Συνέδριο της ΕΕΔΥΕ με θέματα:

– Ελληνικό και διεθνές φιλειρηνικό κίνημα.

– Αφοπλισμός και ειρήνη.

– Απύραυλη Βαλκανική.

Το Συνέδριο επανεκλέγει πρόεδρο της ΕΕΔΥΕ τον πρώην υπουργό Ανδρέα Ζάκκα και αντιπρόεδρο τον βουλευτή Γρηγόρη Λαμπράκη.

Αντιπροσωπείες της ΕΕΔΥΕ παίρνουν μέρος σε διεθνείς φιλειρηνικές εκδηλώσεις. Το Γενάρη του 1963 στη διεθνή διάσκεψη της Οξφόρδης και στις 12-15 Απρίλη του ίδιου χρόνου ο Γρ. Λαμπράκης παίρνει μέρος σε πορεία ειρήνης στο Λονδίνο.

Μαραθώνιες πορείες – δολοφονία Λαμπράκη

Η ΕΕΔΥΕ καθιερώνει τις Μαραθώνιες πορείες ειρήνης.Στις 21 Απρίλη 1963 πραγματοποιήθηκε η πρώτη Μαραθώνια πορεία. Ολος ο κρατικός και παρακρατικός μηχανισμός κινητοποιείται για να εμποδίσει τους χιλιάδες διαδηλωτές που συρρέουν από όλη τη χώρα. Ο λαός περιφρονεί την απαγόρευση. Το αποτέλεσμα είναι 2.000 συλλήψεις και 300 τραυματισμοί.Η πορεία όμως πραγματοποιείται από τον Γρηγόρη Λαμπράκη με συνοδοιπόρους τους Ανδρέα Μαμμωνά, Παντελή Γούτη και Μπάμπη Παπαδόπουλο.

Ενα μήνα μετά, στις 22 Μάη 1963,πραγματοποιείται στη Θεσσαλονίκη η πρώτη εκδήλωση για την ειρήνη με κεντρικό ομιλητή τον Γρ. Λαμπράκη το κράτος και το παρακράτος βάζουν σε εφαρμογή τα φονικά τους σχέδια για κατάπνιξη κάθε φιλειρηνικής πρωτοβουλίας και δραστηριότητας. Στη συμβολή των οδών Βενιζέλου και Ερμού δολοφονούν τον μαραθωνοδρόμο της ειρήνης και τραυματίζουν βαριά τον βουλευτή Γιώργη Τσαρουχά.

Την επομένη χρονιά, στις 14 Μάη 1964 πραγματοποιείται, στα βήματα του Γρ. Λαμπράκη, η δεύτερη Μαραθώνια πορεία από τον Τύμβο του Μαραθώνα στο Πεδίον του Αρεως με τη συμμετοχή πολλών χιλιάδων φίλων της ειρήνης. Η πρωτοφανής επιτυχία της πορείας αυτής αποτέλεσε σταθμό και έδωσε νέα ώθηση στο φιλειρηνικό κίνημα. Οι Μαραθώνιες πορείες καθιερώνονται σαν κορυφαίες εκδηλώσεις του προδικτατορικού φιλειρηνικού κινήματος. Την πέμπτη Μαραθώνια πορεία την προλαβαίνει η επιβολή της δικτατορίας της 21 Απρίλη 1967.

Δικτατορία

Το κίνημα ειρήνης ακολουθεί την πορεία του γενικότερου λαϊκού κινήματος. Μετά τη βάναυση διάλυση της ΕΕΔΥΕ η δράση της συνεχίζεται στο εξωτερικό παίρνοντας αντιδικτατορικό χαρακτήρα. Στα τέλη του 1968 γίνεται στο εξωτερικό ανασύσταση της γραμματείας της ΕΕΔΥΕ και εκπρόσωποί της παίρνουν μέρος, το 1969,στη σύνοδο του ΠΣΕ στο Βερολίνο και το 1970 στη Βουδαπέστη όπου εγκρίνονται ψηφίσματα συμπαράστασης στον αγώνα του ελληνικού λαού. Ανάλογη συμμετοχή υπήρχε και στις επόμενες συνόδους του ΠΣΕ.

Πλατύ κίνημα μετά το ’74

Μετά την πτώση της δικτατορίας το κίνημα ειρήνης ακολουθεί την ανάταση του γενικότερου λαϊκού κινήματος. Αγκαλιάζει ευρύτερες κοινωνικοπολιτικές δυνάμεις και ο αγώνας τους διεξάγεται από καλύτερες θέσεις. Τα αιτήματα για οριστική αποχώρηση από το ΝΑΤΟ, την απομάκρυνση των αμερικανικών βάσεων και των πυρηνικών όπλων από την Ελλάδα, η δημιουργία αποπυρηνικοποιημένης ζώνης στα Βαλκάνια γίνονται υπόθεση της μεγάλης πλειοψηφίας του ελληνικού λαού. Ιδιαίτερη δραστηριότητα αναπτύσσεται για το Κυπριακό στην Ελλάδα και στο διεθνή χώρο. Παράλληλα δημιουργούνται Επιτροπές Ειρήνης σε επιμέρους χώρους, όπως διανοουμένων, καλλιτεχνών, νέων, γυναικών κλπ.

Την περίοδο 1976 – 78 η δράση της ΕΕΔΥΕ συνδυάζεται με την παγκόσμια καμπάνια για τη συγκέντρωση υπογραφών κάτω από τη «Νέα Εκκληση της Στοκχόλμης» που γίνεται με την ευκαιρία της Α Συνόδου του ΟΗΕ για τον Αφοπλισμό (Ιούνης 1978). Συγκεντρώνονται 1.500.000 στην Ελλάδα και 700 εκατ. σε όλο τον κόσμο.

Στα τέλη της δεκαετίας του ’70 αναπτύσσεται σε παγκόσμια κλίμακα το κίνημα ενάντια στη βόμβα Νετρονίου.Η ΕΕΔΥΕ συγκεντρώνει το 1978 2.000.000 υπογραφές. Πολύμορφες ήταν την ίδια περίοδο και οι εκδηλώσεις ενάντια στη διπλή απόφαση του ΝΑΤΟ στις 12/12/79 για εγκατάσταση στη Δυτική Ευρώπη πυρηνικών πυραύλων «Πέρσινγκ ΙΙ» και «Κρουζ».Παράλληλα στην Ελλάδα πραγματοποιείται στις 11-21 Μάη 1979 το 1ο Δεκαήμερο Ειρήνης,με πλήθος εκδηλώσεις και συμμετοχή δεκάδων οργανώσεων.

Δεκαετία του ’80

Η απόφαση του ΝΑΤΟ για εγκατάσταση των «Πέρσινγκ ΙΙ» και «Κρουζ» σηματοδοτεί, με το άνοιγμα της δεκαετίας του ’80, στροφή στον ψυχρό πόλεμο και το ξέφρενο κυνήγι των εξοπλισμών. Η ύφεση που άνθισε στα μέσα της δεκαετίας του ’70 με βάση την Τελική Πράξη του Ελσίνκι (1/8/75) δέχεται απανωτά χτυπήματα. Από την πλευρά των ΗΠΑ προβάλλεται το δόγμα του πρώτου πυρηνικού πλήγματος.Μετά την άνοδο του Ρ. Ρίγκαν η κατάσταση χειροτερεύει με την προώθηση γιγαντιαίων εξοπλιστικών προγραμμάτων ύψους 1,5 τρισ. δολαρίων. Από την άλλη, από τους ψυχροπολεμικούς κύκλους, η ανάπτυξη των κινημάτων ειρήνης χαρακτηρίζονται ως «επιδημία».

Στην Ελλάδα η κυβέρνηση Γ. Ράλλη στις 19/10/80 επανεντάσσει την Ελλάδα στο ΝΑΤΟ που το 1974 είχε απομακρύνει η κυβέρνηση Κ. Καραμανλή λόγω της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο.

Το κίνημα ειρήνης σε πανευρωπαϊκό επίπεδο αποκτά μεγάλες διαστάσεις. Πρωτόγνωρες κινητοποιήσεις αναπτύσσονται σε όλη την Ευρώπη, ενώ παράλληλα προωθείται και ο συντονισμός τους. Ανάμεσά τους η «Παγκόσμια Βουλή των Λαών» στη Σόφια (23-27/9/81). Τον Ιούνη του 1981 πραγματοποιείται η «Πορεία ειρήνης ’81» από την Κοπεγχάγη στο Παρίσι με κύριο σύνθημα «Ευρώπη ελεύθερη από πυρηνικά».Εκατομμύρια Ευρωπαίων παίρνουν μέρος σε διαδηλώσεις κατά των «Κρουζ» και «Πέρσινγκ ΙΙ». Το ίδιο διάστημα, στις 6 Δεκέμβρη του 1981 πραγματοποιείται στην Αθήνα η τριπλή παναττική πορεία ειρήνης που διοργανώνει η ΕΕΔΥΕ με συμμετοχή εκατοντάδων χιλιάδων λαού από Ελευσίνα – Πειραιά – Ελληνικό,με τερματισμό την πλατεία Συντάγματος.

Το 1982 η ΕΕΔΥΕ φιλοξενεί στην Αθήνα διεθνή συνδιάσκεψη του ΠΣΕ. Στις 15 Μάη του ίδιου χρόνου φτάνει στο Παναθηναϊκό Στάδιο η λαμπαδηδρομία ειρήνης που ξεκινάει από την Ολυμπία με τελικό προορισμό την έδρα του ΟΗΕ στη Νέα Υόρκη.

Οι βάσεις

Το 1983 στην Ευρώπη δυναμώνει το κίνημα ενάντια στην εγκατάσταση των νέων πυραύλων και κερδίζουν έδαφος οι προτάσεις για αποπυρηνικοποιημένες ζώνες στα Βαλκάνια και στη Β. Ευρώπη, στην Ελλάδα δεσπόζει το θέμα της απομάκρυνσης των αμερικανικών βάσεων. Στις 3 Μάρτη διοργανώνεται μαζική συγκέντρωση με αίτημα την απομάκρυνσή τους. Οι Μαραθώνιες πορείες και τα δεκαήμερα ειρήνης πραγματοποιούνται σε ετήσια βάση.

Στις 15 Ιούλη 1983 ανακοινώνεται από την κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ η μονογραφή της συμφωνίας για 5ετή παράταση της παραμονής των αμερικανικών βάσεων, χωρίς βέβαια να προβλέπεται αυτόματη απομάκρυνσή τους με τη λήξη της πενταετίας. Στις 27 Ιούλη η ΕΕΔΥΕ διοργανώνει πορεία από το Πολυτεχνείο στη Βουλή. Οι δύο άλλες κινήσεις ειρήνης που μετά το 1981 δημιουργήθηκαν, η ΚΕΑΔΕΑ και η ΑΚΕ θεωρούν θετική τη συμφωνία.

Παρ’ όλες τις διαφορές οι τρεις κινήσεις ειρήνης βρίσκουν σημεία επαφής και συνεργασίας. Στις 3 Νοέμβρη του ίδιου χρόνου διοργανώνουν από κοινού μεγάλη συγκέντρωση στο Πεδίον του Αρεως ενάντια στους «Κρουζ» και «Πέρσινγκ». Στις 4 Δεκέμβρη με αφορμή τη σύνοδο κορυφής της ΕΟΚ στην Αθήνα η ΕΕΔΥΕ διοργανώνει φιλειρηνικές κινητοποιήσεις.

Κίνημα κατά των «Πέρσινγκ ΙΙ» και «Κρουζ»

Το 1984 διοργανώνεται το 9ο Συνέδριο της ΕΕΔΥΕ που αποτελεί και αποκορύφωμα μιας σειράς δραστηριοτήτων της χρονιάς αυτής. Σύνθημά του: «Κίνημα ειρήνης ενωτικό και παλλαϊκό, για Ελλάδα χωρίς βάσεις και πυρηνικά, για να υπερασπίσουμε τη ζωή και το μέλλον».

Το 1985 έρχεται με τους νέους πυραύλους εγκαταστημένους στην Ευρώπη. Τη χρονιά αυτή τιμώνται τα 40 χρόνια της αντιφασιστικής νίκης με πορεία από το Χαϊδάρι στην Καισαριανή και τα 30 χρόνια της ΕΕΔΥΕ με πενθήμερη πορεία, «Λαμπρακιάδα Ειρήνης», από την Κερασίτσα. Το πρώτο δεκαήμερο του Αυγούστου η «Εκκληση της Ακρόπολης» πραγματοποιεί την «3η Αλυσίδα ειρήνης» γύρω από την Ακρόπολη. Στα τέλη του ίδιου χρόνου 34 Ελληνες στρατηγοί ε.α. προσυπογράφουν την κοινή διακήρυξη των 11 πρώην στρατηγών του ΝΑΤΟ κατά του «πολέμου των άστρων».

Το 1986 κηρύσσεται από τον ΟΗΕ διεθνές έτος ειρήνης.Στην Αθήνα στις αρχές του χρόνου διοργανώνεται διεθνής διάσκεψη με θέμα: «Μεσόγειος και παγκόσμια ειρήνη». Στις 23 Φλεβάρη χιλιάδες διαδηλωτές περικυκλώνουν τη βάση των «ΑΒΑΚΣ» στο Ακτιο που έχουν αρχίσει να εγκαθίστανται από τις 27 Γενάρη. Στις 25-27 Μάρτη 60 φιλειρηνικά συλλαλητήρια «υποδέχονται» τον Αμερικανό υπουργό Εξωτερικών Τζ. Σουλτς.Τα ξημερώματα της άφιξής του, 25 Μάρτη, ανατινάζεται το άγαλμα του Τρούμαν στην Αθήνα. Τη χρονιά αυτή παρατηρείται έξαρση των φιλειρηνικών εκδηλώσεων σε όλη την Ελλάδα.

Το 1987 το φιλειρηνικό κίνημα υποδέχεται με κύμα εκδηλώσεων την προαναγγελία διακοπής των πυρηνικών δοκιμών. ΑΚΕ – ΕΕΔΥΕ – ΚΕΑΔΕΑ διοργανώνουν κοινή πανελλαδική κινητοποίηση κατά των δοκιμών. Πραγματοποιείται το 9ο Δεκαήμερο ειρήνης με σύνθημα: «Ελλάδα χωρίς βάσεις – Ευρώπη χωρίς πυραύλους – Ειρήνη στο Αιγαίο». Συγκεντρώνονται 650.000 υπογραφές για την απομάκρυνση των βάσεων. Την ίδια χρονιά πραγματοποιείται το 10ο Συνέδριο της ΕΕΔΥΕ.

Το 1988,τα 25 χρόνια από την πρώτη Μαραθώνια πορεία γιορτάζονται με την πρώτη κοινή Μαραθώνια πορεία που διοργανώνουν η ΕΕΔΥΕ και η ΑΚΕ. Κεντρικό σύνθημα: «Ορκος στο Λαμπράκη, χρέος στη ζωή να φύγουνε οι βάσεις και οι Αμερικανοί».Στις 7 Αυγούστου γίνεται για 6η χρονιά η περικύκλωση της Ακρόπολης στα πλαίσια της «Εκκλησης της Ακρόπολης».

Το 1989 και το 1990 πραγματοποιούνται οι καθιερωμένες φιλειρηνικές εκδηλώσεις. Τον Ιούλη του 1990 πραγματοποιείται στα Χανιά μεγάλο συλλαλητήριο κατά των βάσεων. Τα ΜΑΤ επιτίθενται με δακρυγόνα και γκλοπς και τραυματίζουν εκατοντάδες διαδηλωτές. Πολλοί συλλαμβάνονται και με αβάσιμες κατηγορίες δικάζονται και οδηγούνται στις φυλακές. Η ταλαιπωρία τους τραβάει χρόνια.

Στον κόσμο της «νέας τάξης»

Το 1991 σημαδεύεται από τον πόλεμο στον Περσικό Κόλπο και τη «συμμαχική» εκστρατεία κατά του Ιράκ. Με την κήρυξη του πολέμου η αντίδραση του φιλειρηνικού κινήματος ήταν άμεση. Στις 17 Γενάρη πραγματοποιείται στην Αθήνα μεγάλη αντιπολεμική διαδήλωση. Ανάμεσα στους διαδηλωτές και οι μανάδες του πληρώματος της ελληνικής φρεγάτας «Λήμνος» που έπλεε προς τον Περσικό. Το Μάη του 1991 πραγματοποιείται το 11ο Συνέδριο της ΕΕΔΥΕ που είναι αφιερωμένο στα ανθρώπινα δικαιώματα.

Η νέα κατάσταση που δημιουργείται σε όλον τον κόσμο με τη διάλυση της Σοβιετικής Ενωσης το 1991 και τη μονοκρατορία των Αμερικανών δημιουργεί νέα δεδομένα και στο παγκόσμιο φιλειρηνικό κίνημα. Η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας και ο πόλεμος που επακολούθησε, σε συνδυασμό με την ξένη επέμβαση στα Βαλκάνια, δημιουργεί νέα δεδομένα και για το ελληνικό φιλειρηνικό κίνημα. Η γενικότερη σύγχυση που επικράτησε μετά το ’91 είχε αντίκτυπο και στο φιλειρηνικό κίνημα.

Γρηγόρης Λαμπράκης

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΕΘΝΗ ΥΦΕΣΗ ΚΑΙ ΕΙΡΗΝΗ

Την Κυριακή, η 32η Πορεία Ειρήνης, με εκκίνηση στις 8 π.μ. από τον Τύμβο του Μαραθώνα

Στην τελική ευθεία μπαίνουν οι προετοιμασίες για την 32η Μαραθώνια Πορεία Ειρήνης, στα βήματα του Γρηγόρη Λαμπράκη, που διοργανώνει η Ελληνική Επιτροπή για τη Διεθνή Υφεση και Ειρήνη (ΕΕΔΥΕ) αυτήν την Κυριακή, 8 Μάη, με εκκίνηση στις 8 το πρωί από τον Τύμβο του Μαραθώνα και τερματισμό στις 6.30 μ.μ. στο Πεντάγωνο, όπου θα πραγματοποιηθεί μεγάλη αντιιμπεριαλιστική συγκέντρωση.

Η ΕΕΔΥΕ καλεί όλους τους αγωνιστές της ειρήνης, ιδιαίτερα τη νεολαία και τους εργαζόμενους, να πάρουν μαζικά μέρος στην 32η Μαραθώνια Πορεία, να διαδηλώσουν δυναμικά και αποφασιστικά:

• Για την καταδίκη των ιμπεριαλιστικών πολέμων και επεμβάσεων.
• Για να καταδικάσουμε μαζικά τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο στη Λιβύη.
• Για να σταματήσουμε οποιαδήποτε ελληνική εμπλοκή.
• Για να κλείσει η αμερικανοΝΑΤΟική βάση της Σούδας.
• Για την ειρήνη, τη φιλία και την αλληλεγγύη των λαών.

Ανάλογες αντιιμπεριαλιστικές, αντιΝΑΤΟικές, φιλειρηνικές κινητοποιήσεις, εκδηλώσεις και πορείες έχουν ήδη προγραμματιστεί από Επιτροπές Ειρήνης σε όλη την Ελλάδα και πιο συγκεκριμένα:

• Στη Λάρισα, σήμερα Τετάρτη, με εκκίνηση στις 6 το απόγευμα από το Μεζούρλο.
• Στην Καρδίτσα, σήμερα Τετάρτη, με εκκίνηση στις 6.30 μ.μ., από τα «Χίλια δέντρα».
• Στα Τρίκαλα, αύριο Πέμπτη, με εκκίνηση από την πλατεία Αγίας Μονής, στις 7 μ.μ.
• Στη Σάμο, στις 15 Μάη.
• Στη Θεσσαλονίκη, στις 22 Μάη.
• Στη Μυτιλήνη, στις 22 Μάη.
• Στην Τρίπολη, στις 29 Μάη.

Αναμένονται επίσης οι ημερομηνίες πραγματοποίησης αντίστοιχων δραστηριοτήτων από τις Επιτροπές Ειρήνης στη Θράκη και αλλού.