Μαρξιστική Πολιτική Οικονομία: Μια εισαγωγή

(Για την εργασία, τις παραγωγικές δυνάμεις και σχέσεις, τη βάση και το εποικοδόμημα, κ.α.)

Η εργασία είναι η σκόπιμη δραστηριότητα, με την οποία ο άνθρωπος προσαρμόζει τα αντικείμενα της φύσης και τα κάνει κατάλληλα για την ικανοποίηση των αναγκών του. Η εργασία του ανθρώπου αποτελεί πάντα μια λογική, συνειδητή και σκόπιμη δραστηριότητα.

Μέσα εργασίας ονομάζονται τα πράγματα, με τη βοήθεια των οποίων ο άνθρωπος επιδρά στη φύση και προσαρμόζει αντικείμενα της για να τα καταναλώσει.

Αντικείμενα εργασίας ονομάζονται τα υλικά που υποβάλλονται σε κατεργασία (πρώτες ύλες και βοηθητικές ύλες)

Μέσα παραγωγής ονομάζονται τα μέσα εργασίας και τα αντικείμενα εργασίας, με την βοήθεια των οποίων οι άνθρωποι κατασκευάζουν τα πράγματα που τους είναι αναγκαία.

Με τον όρο εργατική δύναμη εννοούμε τις σωματικές και πνευματικές ικανότητες του ανθρώπου, την επαγγελματική του πείρα και τις επαγγελματικές του συνήθειες, που τις χρησιμοποιεί για να δημιουργεί με την βοήθεια των μέσων παραγωγής υλικά αγαθά, τα οποία ικανοποιούν τις διάφορες ανάγκες του.

Παραγωγικές δυνάμεις ονομάζονται τα μέσα παραγωγής μαζί με την εργατική δύναμη. Αποφασιστική δύναμη της παραγωγής είναι ο άνθρωπος.

Σχέσεις παραγωγής ή οικονομικές σχέσεις, ονομάζονται οι καθορισμένες κοινωνικές σχέσεις που υπάρχουν μεταξύ των ανθρώπων στο προτσές της παραγωγής, της ανταλλαγής, της διανομής και της κατανάλωσης των υλικών αγαθών, αναπόφευκτα και ανεξάρτητα από την θέλησή και την συνείδησή τους.

Βάση των σχέσεων παραγωγής οποιασδήποτε κοινωνίας είναι η ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής.

Στο σοσιαλισμό δεν υπάρχουν εκμεταλλευτές και εκμεταλλευόμενοι, αλλά οι παραγωγικές σχέσεις των ανθρώπων στηρίζονται στις αρχές της αλληλοβοήθειας και της συντροφικότητας.

Από το χαρακτήρα της ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής εξαρτάται και η διανομή των προϊόντων της εργασίας.

Οι σχέσεις παραγωγής λοιπόν αποτελούνται από τις σχέσεις των ανθρώπων στο προτσές της παραγωγής, της διανομής, της ανταλλαγής, της κατανάλωσης των υλικών αγαθών. Βάση αυτών των σχέσεων είναι η ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής.

Οι παραγωγικές σχέσεις συνδέονται αδιάρρηκτα με τις παραγωγικές δυνάμεις και αποτελούν μαζί τον κοινωνικό τρόπο παραγωγής.

Το σύνολο των παραγωγικών σχέσεων, το σύστημα τους αποτελεί το κοινωνικό σύστημα της παραγωγής, την οικονομική βάση της κοινωνίας. Πάνω σε αυτή τη βάση εμφανίζονται και αναπτύσσονται οι πολύμορφες κοινωνικές σχέσεις, ιδέες και θεσμοί που σχηματίζουν το εποικοδόμημα της κοινωνίας. Ο τρόπος παραγωγής και το εποικοδόμημα συνδέονται αδιάσπαστα μεταξύ τους, αποτελώντας έναν ολοκληρωμένο οργανισμό, το λεγόμενο κοινωνικο-οικονομικό σχηματισμό.

Στον καπιταλισμό υπάρχει η ανειρήνευτη αντίθεση ανάμεσα στον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής και στην ατομική καπιταλιστική μορφή της ιδιοποίησης.

Οι οικονομικοί νόμοι εκφράζουν τις σταθερές, συνεχώς επαναλαμβανόμενες και αναγκαίες σχέσεις των οικονομικών φαινομένων και την αλληλεξάρτησή τους, δηλαδή την ουσία των προτσές της οικονομικής ζωής. Αντανακλούν την ανάπτυξη των παραγωγικών σχέσεων. Από αυτό βγαίνει ότι η πολιτική οικονομία σαν επιστήμη των παραγωγικών σχέσεων των ανθρώπων δεν μπορεί να μη μελετάει και τους οικονομικούς όρους.

Οι νόμοι διακρίνονται σε ειδικούς ή γενικούς αναλόγως στο αν ανταποκρίνονται σε έναν ή περισσότερους κοινωνικο-οικονομικούς σχηματισμούς.

Οι οικονομικοί νόμοι δρουν με τη μορφή τάσεων, που καθορίζουν τη γενική κατεύθυνση της ανάπτυξης δοσμένων παραγωγικών σχέσεων σε συνθήκες ύπαρξης αντίρροπων παραγόντων.

Η πολιτική οικονομία είναι η επιστήμη που μελετάει τις παραγωγικές σχέσεις. Η πολιτική οικονομία εξηγεί τους νόμους που διέπουν την παραγωγή, την διανομή, την ανταλλαγή και την κατανάλωση των υλικών αγαθών στις διάφορες βαθμίδες της ανάπτυξης της ανθρώπινης κοινωνίας, καθώς επίσης και τους τρόπους χρησιμοποίησης αυτών των νόμων στην πρακτική δραστηριότητα.

Σχετικές σημειώσεις πάνω στο Μαρξ Κ (2002) «Το Κεφάλαιο», τόμος 1 (Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή)

«Η βιομηχανικά πιο ανεπτυγμένη χώρα δείχνει στην λιγότερο ανεπτυγμένη απλώς την εικόνα του μέλλοντός της.» (σελ.14-15.)

«Το ένα έθνος πρέπει και μπορεί να μαθαίνει από το άλλο. Κι αν ακόμα μια κοινωνία βρίσκεται στα ίχνη του φυσικού νόμου της κίνησής της –κι ο τελικός σκοπός τούτου του έργου είναι να αποκαλύψει τον οικονομικό νόμο της κίνησης της σύγχρονης κοινωνίας- δεν μπορεί ούτε να υπερπηδήσει ούτε να καταργήσει με διατάγματα φυσικές φάσεις της ανάπτυξής της. Μπορεί όμως να συντομεύσει και ν’ απαλύνει τους πόνους του τοκετού.» (σελ.16.)

Πρόσωπα (κεφαλαιοκράτης, γαιοκτήμονας): προσωποιήσεις οικονομικών κατηγοριών / φορείς καθορισμένων ταξικών σχέσεων και συμφερόντων.

Εξέλιξη των οικονομικών κοινωνικών σχηματισμών ως φυσικοϊστορικό προτσές. (σελ.16.)

«Όσον καιρό μπορούσαν ν’ ασχολούνται αμερόληπτα με την πολιτική οικονομία, έλειπαν οι σύγχρονες οικονομικές σχέσεις στη γερμανική πραγματικότητα. Όταν δημιουργήθηκαν οι σχέσεις αυτές, αυτό έγινε σε συνθήκες που δεν επέτρεπαν πια την αμερόληπτη μελέτη τους μέσα στα πλαίσια του αστικού ορίζοντα. Εφόσον η πολιτική οικονομία παραμένει αστική, εφόσον δηλαδή αντιλαμβάνεται το κεφαλαιοκρατικό καθεστώς όχι σαν ιστορικά παροδική βαθμίδα εξέλιξης, αλλ’ αντίθετα σαν απόλυτη και τελική μορφή της κοινωνικής παραγωγής, μπορεί αν παραμένει επιστήμη μόνο όσο η ταξική πάλη βρίσκεται σε λανθάνουσα κατάσταση, ή όταν εκδηλώνεται μόνο με μεμονωμένα φαινόμενα.» (σελ.20.)

Ρικάρντο: αντίθεση ταξικών συμφερόντων, φυσικός νόμος της κοινωνίας

«Η διαλεκτική μου μέθοδος στη βάση της δεν είναι μόνο διαφορετική από τη χεγκελιανή, μα είναι το κατευθείαν αντίθετό της. Για τον Χέγκελ το προτσές της νόησης –που με το όνομα ιδέα το μετατρέπει μάλιστα σε αυθύπαρκτο υποκείμενο- είναι ο δημιουργός του πραγματικού που αποτελεί μονάχα το εξωτερικό του φανέρωμα. Για μένα αντίστροφα το ιδεατό δεν είναι παρά το υλικό, μεταφερμένο και σχηματισμένο στο ανθρώπινο κεφάλι.» (σελ.25.)

«Με τη λογική της μορφή [και όχι την μυστικιστική, η διαλεκτική] είναι για τους αστούς και για τους δογματικούς ιδεολόγους τους σκάνδαλο και φρίκη, γιατί στην θετική αντίληψη αυτού του υπάρχει περικλείει ταυτόχρονα και την αντίληψη της άρνησής του, του αναγκαίου αφανισμού του, γιατί αντιλαμβάνεται κάθε συντελεσμένη μορφή μέσα στη ροή της κίνησης, επομένως την αντιλαμβάνεται και από την παροδική της πλευρά, γιατί τίποτε δεν μπορεί να της επιβληθεί και γιατί στην ουσία της είναι κριτική και επαναστατική.» (σελ.26.)

Εργασία: η χρήση της εργατικής δύναμης

Ο αγοραστής της την καταναλώνει

Ο πωλητής της γίνεται δρώσα εργατική δύναμη (πριν ήταν δυνάμει εργατική δύναμη)

Αξίες χρήσης: πράγματα που χρησιμεύουν για ικανοποίηση αναγκών κάθε είδους

Εργασία: «πρώτα απ’ όλα ένα προτσές ανάμεσα στον άνθρωπο και την φύση, ένα προτσές όπου ο άνθρωπος με την δική του πράξη, μεσολαβεί, ρυθμίζει και ελέγχει την ανταλλαγή της ύλης ανάμεσα στον εαυτό του και τη φύση.»

«Επενεργώντας με την κίνηση αυτή πάνω στην φύση που βρίσκεται έξω από αυτόν και αλλάζοντάς την, αλλάζει ταυτόχρονα και τη δική του φύση.» (σελ.190.)

Ανθρώπινη εργασία διαφέρει από τις διάφορες εργασίες που εκτελούν τα ζώα γιατί είναι συνειδητή (σχεδιασμός, σκόπιμη βούληση, κλπ.)

Τα απλά στοιχεία του προτσές εργασίας είναι η σκόπιμη δραστηριότητα, ή η εργασία η ίδια, το αντικείμενό της και τα μέσα της.

Αντικείμενο εργασίας: γη

Πρώτη ύλη: αντικείμενο εργασίας που έχει περάσει από προηγούμενη εργασία (σελ.191.)

Μέσο εργασίας: αγωγός της δραστηριότητας πάνω στο αντικείμενο (μηχανικές, φυσικές, χημικές ιδιότητες πραγμάτων που επενεργούν πάνω στο αντικείμενο για τον επιδιωκόμενο σκοπό: χέρια, εργαλεία, κλπ).

Εργαλεία: το βαθμόμετρο της ανάπτυξης της εργατικής δύναμης (οι οικονομικές εποχές ξεχωρίζουν όχι από το τι φτιάχνεται αλλά από το πώς φτιάχνεται και με τι μέσα).

Στο προτσές εργασίας η δραστηριότητα του ανθρώπου επιφέρει με το μέσο εργασίας μια αλλαγή του αντικειμένου εργασίας που επιδιώκεται εκ των προτέρων. Το προτσές σβήνει στο προϊόν. Το προϊόν είναι μια αξία χρήσης, μια φυσική ύλη που με την αλλαγή της μορφής της έχει προσαρμοστεί στις ανάγκες του ανθρώπου. (σελ.193.)

Από την άποψη του αποτελέσματος, του προϊόντος, το μέσο εργασία και το αντικείμενο εργασίας εμφανίζονται ως μέσα παραγωγής.

Αξία χρήσης: προϊόν εργασίας αλλά και μέσο παραγωγής μιας άλλης. Προϊόντα: αποτέλεσμα και ταυτόχρονα όρος του προτσές εργασίας. (σελ.194.)

Για να εμφανιστεί μια αξία χρήσης σαν πρώτη ύλη, ή σαν μέσο εργασίας ή σαν προϊόν, αυτό εξαρτάται ολότελα από την καθορισμένη λειτουργία της στο προτσές της εργασίας, από την θέση που παίρνει σε αυτό και με την αλλαγή της θέσης αυτής αλλάζουν εκείνοι οι καθορισμοί. (σελ.195.)

Η εργασία καταναλώνει τα υλικά της στοιχεία, το αντικείμενό της και τα μέσα της, τα καταβροχθίζει, και γι’ αυτό είναι προτσές κατανάλωσης. (σελ.195.)

«Το προϊόν είναι ιδιοκτησία του κεφαλαιοκράτη, όχι του άμεσου παραγωγού, του εργάτη. Ο κεφαλαιοκράτης πληρώνει λ.χ. την ημερήσια αξία της εργατικής δύναμης. Έτσι του ανήκει για την διάρκεια της ημέρας η χρήση της, όπως και η χρήση κάθε άλλου εμπορεύματος λ.χ. ενός αλόγου, που το νοίκιασε για μια μέρα. Στον αγοραστή του εμπορεύματος ανήκει η χρήση του εμπορεύματος, και ο κάτοχος της εργατικής δύναμης δίνοντας την εργασία του, παραχωρεί στην πραγματικότητα μόνο την αξία χρήσης που πούλησε. Από την στιγμή που μπαίνει στον χώρο δουλειάς του κεφαλαιοκράτη η αξία χρήσης της εργατικής του δύναμης, δηλ. η χρήση της, η εργασία, ανήκει στον κεφαλαιοκράτη. Με την αγορά της εργατικής ο κεφαλαιοκράτης έχει ενσωματώσει την ίδια την εργασία σαν ζωντανό φύραμα στα νεκρά στοιχεία δημιουργίας του προϊόντος που ανήκουν επίσης σε αυτόν. Από την άποψη του προτσές εργασίας δεν είναι παρά η κατανάλωση του εμπορεύματος εργατική δύναμη που αγόρασε, που όμως μπορεί να την καταναλώσει επισυνάπτοντας σε αυτή μέσα παραγωγής. Το προτσές εργασίας είναι προτσές ανάμεσα σε πράγματα που τα’ αγόρασε ο κεφαλαιοκράτης, ανάμεσα σε πράγματα που του ανήκουν. Γι’ αυτό του ανήκει το προϊόν αυτού του προτσές, ακριβώς όπως του ανήκει και το προϊόν του προτσές ζύμωσης στην αποθήκη των κρασιών του.» (σελ.198.)

Ο Λένιν για τον ιμπεριαλισμό και τον πόλεμο

Σημειώσεις από το έργο «Πόλεμος και επανάσταση», στο Λένιν Ι Β «Άπαντα», τόμος 32

Το βασικό ζήτημα είναι: «ποιος είναι ο ταξικός χαρακτήρας του πολέμου, από ποια αιτία ξέσπασε αυτός ο πόλεμος, ποιες τάξεις τον διεξάγουν, ποιες ιστορικές και ιστορικο-οικονομικές συνθήκες τον προκάλεσαν.» (σελ.77.)

«Εμείς οι μαρξιστές δεν συγκαταλεγόμαστε ανάμεσα στους απόλυτους αντιπάλους κάθε πολέμου. Εμείς λέμε: σκοπός μας είναι να πετύχουμε το σοσιαλιστικό κοινωνικό σύστημα που, εξαλείφοντας τη διαίρεση της ανθρωπότητας σε τάξεις, εξαλείφοντας κάθε εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο και έθνους από έθνος, θα εξαλείψει αναπόφευκτα κάθε δυνατότητα πολέμου γενικά. Αλλά στον πόλεμο γι’ αυτό το σοσιαλιστικό κοινωνικό σύστημα θα συναντήσουμε αναπόφευκτα τέτοιες συνθήκες, που η ταξική πάλη μέσα σε κάθε έθνος χωριστά μπορεί να προσκρούσει στον πόλεμο ανάμεσα στα διάφορα έθνη, που τον γεννά πάλι αυτή η ίδια η ταξική πάλη, και γι’ αυτό δεν μπορούμε να αρνηθούμε τη δυνατότητα επαναστατικών πολέμων, δηλαδή πολέμων, που πηγάζοντας πηγάζοντας από την ταξική πάλη, διεξάγονται από τις επαναστατικές τάξεις και έχουν ξεκάθαρη, άμεση επαναστατική σημασία.» (σελ.78.)

«Ο πόλεμος είναι συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα» (Κλάουζεβιτς)

«Κάθε πόλεμος συνδέεται αδιάρρηκτα μ’ εκείνο το πολιτικό καθεστώς από το οποίο πηγάζει. Την ίδια πολιτική, που ένα ορισμένο κράτος, μια ορισμένη τάξη στα πλαίσια αυτού του κράτους, εφαρμόζει σε μια μακρόχρονη περίοδο πριν από τον πόλεμο, η ίδια αυτή τάξη τη συνεχίζει αναπόφευκτα και στη διάρκεια του πολέμου, αλλάζοντας μόνο μορφή δράσης.» (σελ.79.)

Κρατικός καπιταλισμός: η «κρατικοποίηση της καπιταλιστικής παραγωγής, η συνένωση της γιγάντιας δύναμης του καπιταλισμού με τη γιγάντια δύναμη του κράτους σε ένα μηχανισμό που συνενώνει δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπους σε μια οργάνωση του κρατικού καπιταλισμού.» (σελ.83.)

«Είναι ευνόητο ότι το ζήτημα ποιος από τους δύο αυτούς άρπαγες τράβηξε πρώτος το μαχαίρι δεν έχει για μας καμιά σημασία.» (σελ.85-86)

«Ξεχνώντας τη ιστορία του χρηματιστικού κεφαλαίου, την ιστορία για το πώς ωρίμασε αυτός ο πόλεμος για το ξαναμοίρασμα, παρουσιάζουν το ζήτημα έτσι: δύο λαοί ζούσαν ειρηνικά, ύστερα ο ένας επιτέθηκε, ο άλλος άρχισε να αμύνεται. Λησμονήθηκε όλη η επιστήμη, λησμονήθηκαν οι τράπεζες, οι λαοί καλούνται να ταχθούν υπό τα όπλα, καλείται να ταχθεί υπό τα όπλα ο αγρότης που δεν ξέρει τι θα πει πολιτική.» (σελ.86.)

«Τον πόλεμο τον άρχισαν οι κυρίαρχες τάξεις και θα τον τερματίσει μόνο η επανάσταση της εργατικής τάξης.» (σελ.101.)

Σημειώσεις από το έργο «Ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού», στο Λένιν Ι Β «Άπαντα», τόμος 27

«Οι μονοπωλιακές ενώσεις των καπιταλιστών, τα καρτέλ, τα συνδικάτα, τα τραστ, μοιράζουν μεταξύ τους πριν απ’ όλα την εσωτερική αγορά, κατακτώντας περισσότερο ή λιγότερο ολοκληρωμένα την παραγωγή της δοσμένης χώρας. Στις συνθήκες όμως του καπιταλισμού η εσωτερική αγορά συνδέεται αναπόφευκτα με την εξωτερική. Ο καπιταλισμός έχει από καιρό δημιουργήσει την παγκόσμια αγορά. Και στο μέτρο που αναπτυσσόταν η εξαγωγή κεφαλαίου και απλώνονταν με κάθε τρόπο οι εξωτερικές και αποικιακές σχέσεις και οι ‘σφαίρες επιρροής’ των πιο μεγάλων μονοπωλιακών ενώσεων, τα πράγματα τραβούσαν ‘φυσιολογικά’ προς την παγκόσμια συνεννόηση ανάμεσά τους, προς τη δημιουργία διεθνών καρτέλ.» (σελ.370.)

Το 1907 υπογράφηκε συμφωνία για το μοίρασμα του κόσμου μεταξύ των δύο τραστ στον τομέα της ηλεκτρικής ενέργειας (αποτέλεσμα της συγκέντρωσης, ή με συμμετοχή, ή με εξαγορά, ή με πτώχευση του ανταγωνισμού), του γερμανικού AEG και του αμερικανικού General Electric. Το μοίρασμα ήταν γεωγραφικό και περιελάμβανε την συνεργασία στον τομέα της έρευνας και της πείρας. «Το μοίρασμα όμως του κόσμου ανάμεσα σε δύο ισχυρά τραστ δεν αποκλείει φυσικά το ξαναμοίρασμα, αν αλλάξει ο συσχετισμός δυνάμεων, λόγω της ανισομετρίας της ανάπτυξης, των πολέμων, των χρεοκοπιών, κλπ.» (σελ.373.)

«Βλέπουμε εδώ παραστατικά πως περιπλέκονται και γίνονται ένα στην εποχή του χρηματιστικού κεφαλαίου τα ιδιωτικά και τα κρατικά μονοπώλια, πως και τα πρώτα και τα δεύτερα αποτελούν στην πραγματικότητα απλώς χωριστούς κρίκους του ιμπεριαλιστικού αγώνα που γίνεται για ανάμεσα στους μεγαλύτερους μονοπωλητές για το μοίρασμα του κόσμου.» (σελ.376.)

«Τα διεθνή καρτέλ δείχνουν ως ποιο βαθμό έχουν αναπτυχθεί σήμερα τα καπιταλιστικά μονοπώλια και για ποιο πράγμα γίνεται η πάλη ανάμεσα στις ενώσεις των καπιταλιστών. Αυτό το τελευταίο περιστατικό είναι το σπουδαιότερο. Μόνο αυτό μας εξηγεί το ιστορικοοικονομικό νόημα αυτού που γίνεται, γιατί η μορφή της πάλης μπορεί να αλλάζει και αλλάζει συνεχώς σε εξάρτηση από διάφορες, σχετικά μερικότερες και προσωρινές αιτίες, η ουσία όμως της πάλης, το ταξικό της περιεχόμενο δεν μπορεί ν’ αλλάξει καθόλου, όσο θα υπάρχουν τάξεις.» (σελ.378.)

«Οι καπιταλιστές μοιράζουν τον κόσμο όχι από κάποια ιδιαίτερη κακία τους, αλλά γιατί ο βαθμός συγκέντρωσης που επιτεύχθηκε τους αναγκάζει να πάρουν αυτό τον δρόμο για να βγάζουν κέρδος. Συγκεκριμένα τον μοιράζουν ‘ανάλογα με τα κεφάλαιά τους’, ‘ανάλογα με την δύναμή τους’…η δύναμη όμως αλλάζει ανάλογα με την οικονομική και πολιτική ανάπτυξη.» (σελ.378-379.)

Σημειώσεις από το έργο «Κριτικά σημειώματα για το εθνικό ζήτημα», στο Λένιν Ι Β «Άπαντα», τόμος 24

Αφομοίωση: «η παγκόσμια-ιστορική τάση του καπιταλισμού να σπάζει τους εθνικούς φραγμούς, να σβήνει τις εθνικές διαφορές, να αφομοιώνει τα έθνη, τάση που από δεκαετία σε δεκαετία εκδηλώνεται όλο και με μεγαλύτερη δύναμη και αποτελεί έναν από τους ισχυρότερους κινητήρες που μετατρέπουν τον καπιταλισμό σε σοσιαλισμό.» (σελ.124.)

«Στο κάθε σύγχρονο έθνος υπάρχουν δύο έθνη…Σε κάθε εθνικό πολιτισμό υπάρχουν δύο εθνικοί πολιτισμοί.» (σελ.128.)

«Κάθε κήρυγμα χωρισμού των εργατών του ενός έθνους από το άλλο, κάθε επίθεση ενάντια στο μαρξιστικό «αφομοιωτισμό», κάθε αντιπαράθεση σε ζητήματα που αφορούν το προλεταριάτο του ενός εθνικού πολιτισμού σαν συνόλου σ’ έναν άλλον ενιαίο τάχα πολιτισμό κτλ. είναι αστικός εθνικισμός και ενάντια σ’ αυτόν χρειάζεται αμείλικτη πάλη.» (σελ.129.)